Iako dela istog autora, vreme i kontekst nastanka, kao i vizuelne karakteristike Utopljenice i Pada Stalaća potpuno su različite. Ne tako dug život Đorđa Krstića (od 58 godina) simbolično omeđavaju ove dve slike monumentalnih razmera, izložene u prostoru novootvorenog Narodnog muzeja. Školujući se na minhenskoj Akademiji prvo značajno Krstićevo delo, naslikano u bavarskoj prestonici, bila je Utopljenica (1879) za koju je odlikovan bronzanom medaljom. Na prvi pogled ne bi se pretpostavilo da slika ima bilo kakvo uporište u istoriji; pred posmatračem je potresni prizor mrtve mlade žene sa detetom u naručju, koji izaziva duboku empatiju bez bilo kakvog saznanja o kontekstu nastanka.
Na suprotnom zidu nalazi se druga slika još većih razmera – Pad Stalaća (1900), na kojoj je naslikan događaj iz srpske srednjovekovne istorije, opevan i u narodnoj pesmi Smrt vojvode Prijezde. Dakle, istorijska slika koja prenoseći jedan narativ, svim svojim odlikama odgovara potrebama nacionalne reprezentacije na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Prizor dramatične borbe vojvode Todora od Stalaća i njegove ljube verne protiv nadirućih Osmanlija u grad na rezmeđu tri Morave, po mišljenju pojedinih kritičara, simboliše vekovni otpora Srba protiv znatno nadmoćnijih Turaka, što predstavlja opšte mesto u kreiranju srpskog nacionalnog mita.
Pre nego što vam otkrijemo detalje o delima iz naslova, reći ćemo vam da je ono što ih povezuje borba protiv Turaka – motiv koji dominira celokupnom srpskom istorijom, posledično i kulturom. Naročito u vremenima kada je mlada srpska država nastojala da povrati svoje srednjovekovne teritorije, kroz čitav 19. vek sve do Balkanskih ratova. Na koji način Krstić pretače istoriju u simbolističku sliku – vizuelnu reakciju na aktuelna zbivanja, a na koji kreira istorijsku sliku kao vizuelizaciju događaja iz prošlosti, saznajte u nastavku teksta.
Rođen 1851. godine u Staroj Kanjiži u Bačkoj, Đorđe Krstić bio je sin drvodelje. Iz tadašnje Austrougarske prebegao je kao mladi gimnazijalac u Beograd da završi školovanje. Kao stipendista kneza Milana, odlazi u Minhen 1871. godine. Tamo prvo pohađa Umetničko – zanatsku školu, a potom se 7. oktobra 1873. upisuje na Umetničku akademiju. Mlad, darovit i ambiciozan Krstić je prihvatio nove tokove u slikarstvu svojstvene minhenskoj Akademiji. Jedan je od retkih naših umetnika koji su završili studije u bavarskoj prestonici, gde ostaje sve do 1883. godine.
I tokom svog školovanja u Minhenu i po povratku u Srbiju, Krstić kao državni stipendista, a kasnije kao nastavnik crtanja i dinastički angažovan slikar, nije mogao biti samostalan umetnik. Njegove patriotske osećaje potvrđuje učešće u Srpsko-turskim ratovima 1876-78. godine, a njegov umetnički senzibilitet je putem slike odgovarao na aktuelne događaje. U Krstićevim ranim radovima, pretežno crtežima, borbe srpskog naroda protiv Turaka bile su čest motiv. Međutim, slikom Utopljenica, Krstić nadilazi patriotsko-nacionalni zanos, kreirajući višu realnost – simbol patnje srpskog naroda biva transponovan u univerzalni amblem ljudskih nevolja i nemoći. Umetničko-intelektualna atmosfera u germanskim zemljama, pre svega na minhenskoj Akademiji, gde se Krstić i školovao, istorijsku istinu u slikarstvu nije poistovećivala sa spoljašnjom pojavom, već sa prepoznatljivom idejom koja stoji iza nje.
Đorđe Krstić – “Utopljenica” crtež (1876)
Utopljenica je nastala u Minhenu 1879. godine, iz crteža urađenog 1876, kao likovni komentar na stihove Jovana Jovanovića Zmaja kojim je opisao događaje iz Bosansko – hercegovačkog ustanka: Šta je bilo? Nije ništa. Evropi na ugled. Krstić je svoje delo prvi put predstavio javnosti u Minhenu na izložbi Akademije, gde je i nagrađen bronzanom medaljom. Ovom slikom Đorđe Krstić ulazi u srpsku istoriju umetnosti i kulturni život devetnaestovekovne Srbije.
Bosansko-hercegovački ustanak, ili Nevesinjska puška, je bio ustanak Srba i Crnogoraca protiv Otomanske vlasti, koji je izbio u okolini Nevesinja 1875. godine, i odatle se proširio na čitavu Bosnu i Hercegovinu. Što je dalje dovelo do otpočinjanja srpsko-turskog rata.
Krstićev formalni pristup odlikuje realistični prikaz, iako se značenje većine njegovih slika ne završava na prizoru pred posmatračem. Utopljenicu odlikuje jednostavnost slikovnog rešenja, koje donekle počiva u idealizmu svojstvenom evropskim akademijama, što se pre svega ogleda u pažnji koju on podjednako posvećuje i obradi glavnog motiva ali i detalja i pojedinosti. Pored toga, i u samom načinu slikanja i nanošenja boja – korišćenje crne ili tamno sive kao podloge, na koju se nanose druge boje. Ovakvim postupkom sve poprimaju neke karakteristike crne i postiže se ujednačen ton.
Đorđe Krstić – “Utopljenica” (1879)
Slika je ozbiljna, mirna, i puna osećaja, a opet ni malo teatralna. Po odeći se može zaključiti da je prikazana žena ili Hercegovka ili Bosanka. Ne naročito istaknut kostim žene koja se udavila, samo nagoveštava istorijsku pozadinu slike. Krstiću je samo kao inspiracija poslužilo stradanje srpskog naroda na teritoriji Hercegovine, kako bi pobudio ljudski um i osećanja, i pozvao na etičnost.
Razlog zbog kog se utopila, slikar ostavlja nedorečen, on nije želeo da ispriča priču, već da apstraknosti stradanja bespomoćne majke i deteta da oblik. Da li je bežeći od Turaka ova žena zajedno sa potomkom skočila u vodu pre nego da je oni uhvate? Možda. Krstić ovaj deo prepušta posmatračevoj mašti. Kompozicija i izbor prikazanog trenutka veoma utiču na konstruisanje utiska koje ovo delo ostavlja na publiku. Slikar ne bira da je predstavi u momentu kada skače u reku sa detetom u naručju, niti dok se bori za život. Ne, pred nama je tragičan kraj: utopljenica leži na obali sa detetom koje je naslonjeno na njene grudi. Snažnom osećaju tuge doprinose sumorni oblaci nadvijeni nad obalom, kao i vetar koji svojom snagom lomi trsku kojom je utpoljenica okružena – sve žali za njom. Ova mirna i lepa, a istovremeno strašna slika ni danas ne može ostaviti posmatrača ravnodušnim. Može se reći da Krstić u ovoj slici vešto sublimira sve užase i tragične ljudske sudbine koje su prouzrokovane ratom.
Srpska publika je imala priliku prvi put da vidi Utopljenicu 1880. godine na izložbi u Kapetan Mišinom zdanju, koja je otvorena 25. septembra, u čast, sada već, kraljevog rođendana. Na njoj su pored ovog dela bila izložena još dva, zahvaljujući kojima je Krstić ostvario ugled: Anatom i Umirući Hristos.
Krstić je i po povratku u Beograd ostao minhenski đak. Njegova dela nastala u Srbiji rezultat su znanja koje je stekao na Akademiji, koja je ponekad morao da prilagodi ovdašnjem ukusu. S tim na umu godina njegovog povratka (1883.), ostaje godina koje deli Krstićevo stvaralaštvo na dva perioda – minhenski i srpski.
Đorđe Krstić – “Pad Stalaća” (1900)
Slika Pad Stalaća kreirana je povodom izlaganja na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Naručio ju je 1895. kralj Aleksandar Obrenović, po preporuci francuskog slikara Leona Bonaa, kome je prilikom upoznavanja sa sprskom prošlošću događaj vezan za grad Stalać i plemića Todora naročito upao u oči. Mihailo Valtrović, čuvar Narodnog muzeja i Krstićev prijatelj, u jednom prikazu slike Pad Stalaća iznosi:
“Ovaj romantični događaj iz vaše istorije bio bi veoma lep predmet za sliku, i ja ću poručiti Njegovom Veličanstvu Kralju da ovo dade na izradu gosp. Krstiću koga ja, sudeći po njegovim radovima, a naročito po njegovom Anatomu, smatram kao najdarovitijeg srpskog slikara.”
Iako sa prekidima, Đorđe Krstić je ovu sliku stvarao 5 godina, međutim doživela je neuspeh u Parizu, dok je u Beogradu takođe bila predmet negativne kritike. Istim povodom su nastale i čuvene slike Krunisanje cara Dušana Paje Jovanovića, zatim Dolazak cara Dušana u Dubrovnik Marka Murata i Dahije Riste Vukanovića, međutim Pad Stalaća nije ni izložen u srpskom paviljonu jer ga je pariski žiri odbio zbog odesečenih glava, krvi, besa, strasti, siline, upravo svega onoga što je nedostajalo na slici beogradskim kritičarima.
Kakva je zapravo Krstićeva slika Pad Stalaća? Slikar je odlučio da prikaže istorijski događaj koji je zabeležio biograf despota Stefana Lazarevića – Konstantin Filozof, kada vojvoda Todor od Stalaća odlučuje da ostane u svojoj kuli i zajedno sa suprugom u njoj izgori, nedavši se živ neprijatelju u ruke. Narodna pesma opisani događaj tretira na nešto drugačiji način, tamo je izneto da stalaćki vojvoda izbavljenje u smrti traži u vodi reke Morave, što s obzirom na realni položaj utvrđenog grada Stalaća nije nemoguće.
Zadojen minhenskim istorističkim strujanjima u slikarstvu, koja su upotrebu istorijskih izvora prilikom kreiranja istorijske slike, videla kao sredstvo kojim se kroz vizuelizaciju prošlosti mogu stvoriti verodostojna i važna svedočanstva za sadašnjost. Zato Krstić putuje u Stalać, skicira zatečeno stanje kule, kako bi je što tačnije prikazao na svojoj slici, takođe je tragao za srednjovekovnim oružjem.
Đorđe Krstić – “Kula u Stalaću” .
Na platnu je prikazana scena kada su Turci već u gradu Stalaću. U pozadini se naziru zapaljene gradska crkva i kuće, kao i odrubljena glava sveštenika nabodena na koplje. Celokupni prednji plan je ispunjen raznovrsnim tipovima Osmanlija, ustremljenih ka desnom gornjem uglu, gde su predstavljeni vojvoda Todor od Stalaća kako zabada nož u grudi Turčinu, koji se na lestvicama uspeo do njega, zatim njegova žena koja u očaju vadi kamenje iz gradskih bedema i baca na neprijatelja, i njihov već postradali sin od turskog oružja.
U Beogradu je ova slika, poput Utopljenice izložena u Kapetan Mišinom zdanju, 1901. u nadi da će se popraviti utisak iz francuske prestonice. Međutim, oštrom peru mladog Bogdana Popovića nisu promakle ni sitne pogreške, ni glavne mane, a o ovoj slici je napisao:
“Slika G. Krstićeva nije dakle uzorito umetničko delo, i reklama uspehu njegovu ne može pomoći.”
Bez vazdušne perspektive, sa pojedinim izveštačenim figurama, moramo se složiti sa Popovićevim sudom da Pad Stalaća ne spada u red najvećih ostvarenja srpskog slikarstva. No ipak, razumevanje dela i namera slikara mogu nam dosta toga reći o državnim težnjama, Krstićevom laganom povlačenju sa umetničke scene, ali i upotrebi istorijske slike u cilju uobličavanja realnog kulturnog i političkog univerzuma. Slika Pad Stalaća trebalo je svetskoj javnosti da skrene pažnju na slavnu i junačku prošlost Kraljevine Srbije, ali i da anticipira buduće borbe protiv Turaka, koje će se obistiniti Balkanskim ratovima. Sposobnost vizuelne kulture da najavi političku realnost potvrđena je i ovim primerom, uprkos manama u umetničkim odlikama dela.
You might also like
Leave A Reply