Današnji Trg Republike zajedno sa konjaničkim spomenikom definitivno je najpoznatije beogradsko sastajalište: Nađemo se na Trgu…, Čekaj me kod konja… rečenice su koje svakodnevno izgovaraju hiljade Beograđana. Slike i prilike su odlučile da objedine sve nepoznate, polupoznate i poznate informacije i da sa vama podele priču o oslobađanju beogradske varoši, njenom urbanističkom i simboličkom ustrojavanju i ulozi kneza Mihaila Obrenovića u svim tim procesima.
Spomenik knezu Mihailu na Trgu Republike u Beoradu, savremena fotografija
Kada je 1841. godine knez Mihailo prestonicu Kneževine Srbije preselio iz Kragujevca u Beograd, započelo je njegovo zalaganje za razvitak belog grada na Savi i Dunavu pod okriljem srpske nacije. Najznačajniji događaj koji će ga vinuti u panteon nacionalnih svetitelja, bilo je preuzimanje ključeva Beogradske tvrđave od turskog Ali Riza paše. Pomenuti događaj se zbio na Cveti – 6. aprila 1867, a knez je na konju trijumfalno ušao u grad, što će uticati na formalno oblikovanje spomenika na Trgu. U danima nakon ponovnog zauzimanja Beograda, turska vojska je napustila i Smederevo, Kladovo, Soko, Užice i Šabac. Ovi gradovi će biti ispisani na postamentu beogradskog spomenika.
Pored veštog političkog i diplomatskog delovanja kneza Mihaila kojim je omogućeno da se osim turske na Beogradskoj tvrđavi nađe i srpska zastava, njegov značaj se ogleda i u zalaganju na polju kulture. Godinu dana nakon što je Beograd vraćen Srbima, knez je inicirao podizanje Narodnog pozorišta. Međutim, nije dočekao da pogleda bilo koji dramski komad u njemu. Ubijen je dva meseca nakon toga – 1868. godine u Košutnjaku, što će usloviti seriju činova kojim se čuvalo sećanje na postradalog kneza.
Prvobitna ideja je bila da se spomenik podigne na postoru Velike pijace, na mestu današnjeg Studentskog parka, iza koje se nalazilo Kapetan Mišino zdanje. Budući da je ovo bio prostor simbolički definisan obrazovnim institucijama, podizanje spomenika državno-monarhijskog tipa na tom mestu shvaćeno je kao nepodobno. Stoga je odlučeno da se prostor Pozorišnog trga ispuni administrativnim zgradama najvišeg ranga, a ideološki uobliči idejom plasiranom kroz spomenik knezu Mihailu.
Narodno pozorište u Beogradu, istorijska fotografija, druga polovina 19. veka
Državni uspesi Miloševog naslednika viđeni su kao prvi korak u zadobijanju samostalnosti srpske države i obnove zlatnog doba iz vremena cara Dušana, te je Mihailo poređen sa njim, i upravo će konjaničke predstave cara Dušana uticati da knez bude prikazan na konju. U izgradnji nacije pored politike, kultura je imala velikog udela. Uzdizanje narodnog vladara na mitski nivo nije vršeno samo pomoću spomeničkih artefakata, već i putem književnosti i pozorišta. Narodno pozorište u Beogradu imalo je jasnu svrhu u oblikovanju srpskog naciona. Zdanje je otvoreno 30. oktobra 1869. a prvo izvedeno delo bila je istorijska drama Đorđa Maletića Posmrtna slava kneza Mihaila, kojom se pored veličanja vladara i narod motivisao da dovrši ono što je knez započeo – oslobađanje srpskih zemalja od Osmanlija.
O podizanju Narodnog pozorišta pisalo se: po obnavljanju srpske države ona je odmah obratila pažnju na spomenike stare naše arhitekture… a sada je po želji naroda podigla hram koji odgovara novim nacionalnim potrebama.
Nacrte za spomenik knezu Mihailu izrađivali su u više navrata i domaći i strani umetnici. Jedan od prvih je bio Rus Mihail O. Mikešin koji je dao dva predloga, jedan za mesto kneževe pogibije na Košutnjaku, a drugi za prostor Velike pijace. Iako nijedan od njih nije izveden, ove skice su zanimljive za praćenje razvoja ideje o vladaru heroju kreirane oko Mihaila Obrenovića nakon njegove pogibije i njenog vizuelnog ustrojstva. Mikešinovi nacrti odišu romantičarskim duhom, prisutnim na njegovim spomenicima podizanim u Rusiji.
Mihail O. Mikešin, Nacrti za spomen-obeležja knezu Mihailu u Košutnjaku (gore) i na Velikoj pijaci (dole), 1868.
Posle različitih smena vlasti na čelu mlade Kneževine Srbije i izmena u odboru za podizanje spomenika, međunarodnim javnim konkursom je odlučeno da se izrada spomenika poveri Firentincu Enriku Paciju (Enrico Pazzi). On je u svojoj sredini bio poznat po verizmu – naglašenoj tačnosti u predstavljanju figura. Iz tog razloga je 1872. godine poslao bistu, koja se danas nalazi u Narodnom pozorištu, radi provere verodostojnosti predstavljenog lika u bronzi i kneza Mihaila. Savetodavno telo u Beogradu je od Pacija zahtevalo da knez Mihailo bude modelovan u skladu sa idealističkim realizmom. Jedan od glavnih učesnika u značenjskom kreiranju spomenika na trgu bio je svestrano obrazovan Mihailo Valtrović, koji je bio stava da zadatak javnog spomenika nije da realno predstavi određeni istorijski lik, nego da otelotvori ideju o njemu, na to kaže:
Umetnička stvar treba da je potpuni izraz jedne ideje.
Rad na maketi spomenika započeo je 1874. kada je Paci boravio u Beogradu skoro godinu dana. Njegovu realizaciju su usporili Srpsko-turski ratovi, najzad okončani 1878. godine kada Kneževina Srbija stiče i formalnu nezavisnost, a završavanje spomenika nakon ovih događaja se privodi kraju. Kneževa konjanička figura i pijedestal su u bronzi izliveni u Minhenu 1879. i postavljeni su na mermerni postament. Kada je postavljen, spomenik je zaista imao monumentalne dimenzije: bio je visok 11 m, a dugačak 8 m i 45 cm, sam konjanička figura je visoka 5 m.
Spomenik knezu Mihailu na Pozorišnom trgu, istorijska fotografija, druga polovina 19. veka
Trg na kom se našao Spomenik knezu Mihailu zadobio je oblik sličan današnjem tek po proterivanju Turaka iz Beograda. Do 1866. na njemu se nalazila Stambol kapija koja je predstavljala početak čuvenog Carigradskog druma koji je spajao Beograd i Istanbul. Ova kapija je bila izgrađena u prvim decenijma 18. veka, kada su nakon Austrijsko-turskih ratova Habzburzi zauzeli nekadašnju srpsku prestonicu. Iza spomenika se do izgradnje Hipotekarne banke, današnje zgrade Narodnog muzeja nalazio jednospratni objekat sa dućanima, a dijagonalno od njega kafana Dardanel.
Čitava beogradska varoš je urbanistički orijentisana u pravcu sever-jug, pa tako i knežev spomenik. Prikaz kneza na konju i reljefi na pijedestalu zaokružuju idejni skup koji je trebalo vizuelizovati spomenikom. Prilikom oblikovanja spomenika Paci je inspiraciju pronašao u sebi dostupnim primerima, reč je o dve konjaničke figure Medičijevih u Firenci. Statično-paradni stav u kom je prikazan Mihailo pledira na prikaz monarha državnika i diplomate, a ne ratnika. On levom rukom drži dizgine, poznati gest vladarske ideologije koji ukazuje na sposobnost kontrole i upravljanja. Pokret ispružene desne ruke ukazivao je na milosrđe vladara, izveden je iz rimske tradicije, sa dobro poznate statue Marka Aurelija u Rimu, koja je jedina preživela srednji vek jer se mislio da je prikazan Konstantin Veliki.
Konjanički spomenici Ferdinanda I (levo) i Kozima I (desno) Medičija u Firenci, potencijalni uzoru Paciju u oblikovanju Spomenika knezu Mihailu u Beogradu, kraj 16 – početak 17. veka
Pored kodifikovanih pokreta rimske retorike, uzdignuta ruka srpskog kneza i pravac u kom pokazuje poneli su i druga značenja. U ondašnjoj srpskoj štampi isticano je da Mihailo ukazuje na jug što je istina s obzirom na orijentisanost spomenika. Ideja o putu osolobođenja porobljenih krajeva srednjovekovne Srbije bila je sveprisutna u nacionalnoj ideologiji druge polovine 19. veka. Tako se u opisu spomenika objavljenom u Srpskim ilustrovanim novinama ističe da knez Mihailo desnicom pokazuje na jug, kuda valja da se upravlja glavna težnja srpskog naroda.
Detalji pijedestala: južna-prednja (gore), severna-zadnja (dole)
Dodatno pojašnjenje ove ideje se nalazi na pijedestalu ispod konjaničke predstave na reljefnim prikazima. Prednji i zadnji reljef izvedeni su iz kruga dinastičke mitologije kojom se ističe drevnost srpskog naroda i njegova obnova pod Obrenovićima. Na prednjoj, južnoj strani, prikazan je trenutak kada se knez Miloš pojavljuje u Takovu i izgovara čuvenu rečenicu: Evo mene, eto vama rata s Turcima. Pored njega stoji pop Melentije i krstom blagosilja barjak, dok je sa strane narod u činu zakletve pred podizanje ustanka. Na zadnjoj strani se nalazi predstava Srpski Guslar, kojim se veličala herojske prošlost naciona, a slepi pevač je politički simbol koji ostaje sveprisutan u srpskoj kulturi.
Prva dva reljefa ističu dinastički i državni kontinuitet, ali i ideju oslobodilačkog rata, koja se sa kneza Miloša prenosi na njegove naslednike, kneza Mihaila, ali i kralja Milana. Dva bočna reljefa glorifikuju kneza Mihaila, a predstavljeni događaji zamišljeni su kao dijalog vladara sa narodom. Prvi dijalog se odvija za kneževog života, a drugi po njegovoj tragičnoj pogibiji. Na istočnoj strani je Narodna deputacija pred knjazom Mihailom, scena u kojoj je knez prikazan u prisustvu svoje pratnje sa predstavnikom naroda obučenim u nošnju karakterističnu za neoslobođene krajeve. Tipizirani predstavnik naroda drži razvijen svitak u desnoj, dok mu je leva postavljena na grudi, što se može tumačiti kao molba knezu za oslobađanje krajeva pod Turcima.
Detalji bočnih strana pijedestala: zapadna (gore), istočna (dole)
Na zapadnoj bočnoj strani je predstava Srbi prolažu zakletvu nad grobom knjaza Mihaila, u sredini je antički sarkofag na kom je francuski ispisano Michel III prince de Serbie; ispred sarkofaga su beogradski mitropolit i majka sa detetom – simbolične figure vere i države. Sa strane su predstavljeni Srbi koji se zaklinju ispruženim rukama, takođe odeveni u različita narodna odela. Svečano otrkivanje spomenika knezu Mihailu Obrenoviću na beogradskom Pozorišnom trgu bio je završni čin uobličavanja jednog od najpopularnijih srpskih političkih mitova 19. veka – oslobođenje Srba od Turaka, predvođeno dinastijom Obrenović.
Smenom dinastija na početku veka spomenik gubi ideološki značaj, međutim njegova prepoznatljivost u javnom prostoru Beograda je ostala netaknuta u potonjim vremenima – jedini problem je što svi znaju za konja, ali ne i za kneza. Sledeći put kada se budete sastajali sa nekim na ovom mestu, pažljivo osmotrite sve umetničke detalje na spomeniku i prisetite se zasluga kneza Mihaila za Beograd kakvim ga danas znamo.
You might also like
Leave A Reply