Kelti su ga nazivali Sinigdunon, Rimljani Singidunum, Sloveni Bjelgrad, Latini Alba Graeca, Ugari Nandorvehrvar – Beograd, tvrđava od belog kamena koja izvire iznad Dunava i panonske ravnice. Upravo je ta tvrđava mesto gde smo dolazili sa roditeljima u zoološki vrt, gde smo kao srednjoškolci sedeli na zidinama, i mesto u čijim delovima posećujemo različite žurke, manifestacije i koncerte. Toponimi kao što su Zindan kapija, Kula Nebojša, Despotova kula, Gornji i Donji grad, svima su dobro poznati. Ali da li znamo kada su oni nastali, i koliki je bio značaj Beograda tokom njegove dugovečne istorije?
Despotova kula na Beogradskoj tvrđavi
Ovaj veliki grad bio je, izgleda, oduvek ovakav: istrgan, prosut, upravo kao da nikad ne postoji, nego večno nastaje, dograđuje se i oporavlja. S jednog kraja niče i raste, a sa drugog vene i propada. Uvek se kreće i talasa, nikad ne miruje i ne zna šta je spokoj i tišina. Grad na dve reke, na velikom prostoru sapet vetrovima. (Ivo Andrić)
Grad je na ovom mestu osnovan još u 3. veku pre nove ere, kada su ga naselili Kelti. Od tada postaje mesto koje naseljavaju mnogi narodi: Rimljani, Mađari, Romeji, Bugari, Srbi, Osmanlije kao i Habzburzi, zbog čega je grad postao predmet razmirica između mnogih država. Nakon osnivanja u 3. veku pre nove ere, Beograd će se pod okriljem srpske države naći tek više od jednog milenijuma kasnije. Naime, za vreme vladavine kralja Milutina, Mačvom i Beogradom je upravljao njegov rođeni brat Dragutin, kao vladar Srema. Dragutin je ove teritorije dobio od svog tasta, mađarskog kralja Ladislava IV. Nakon Dragutinove smrti, Milutin je preuzeo vlast nad Beogradom vojnim putem, međutim takvo uređenje je bilo kratkog veka, već 1319. godine se grad vraća pod okrilje Ugarske. Skoro ceo jedan vek, kao i promene geopolitičkih okolnosti biće neophodni da Beograd po prvi put postane prestonica srednjovekovne srpske države.
Bitka kod Angore, današnje Ankare, koja se odigrala 28. jula 1402. godine, iako između Turaka i Mongola, predstavlja važnu prekretnicu u istoriji Beograda, kome do tada nije pridavana velika važnost. Kao vazal sultana Bajazita, knez Stefan Lazarević se borio na strani turske vojske, u kojoj se veoma istakao. Ishod ove bitke bio je poguban za Osmansku carevinu, vojska je poražena a sultan Bajazit je odveden u zarobljeništvo gde je ubrzo i umro. Ovim je Stefan Lazarević bio oslobođen zakletve vernosti turskom sultanu, što mu je omogućilo da vodi nezavisniju politiku. Ubrzo mladi knez učvršćuje veze sa Vizantijom kao i sa Ugarskom. Od vizantijskog cara Jovana VIII Paleologa dobija titulu despota, dok od ugarskog kralja Žigmunda dobija na upravu oblast Mačve sa Beogradom. Želeći da osigura i zaštiti državu koja je već uveliko bilo opustošena turskim osvajanjima, despot Stefan Lazarević se povlači ka severu i sedište države kao i crkve dovodi u Beograd, kada ovaj grad prvi put postaje prestonica srpske države. Ovaj mladi vitez je utvrdio razrušen grad i transformisao ga u jedan od značajnih trgovinskih, verskih i kulturnih centara.
Despot Stefan Lazarević, ktitorski portret u manastiru Manasija
„…nađoh najlepše mesto od davnina, preveliki grad Beograd, slučajno razrušen i opusteo. Podigoh ga i posvetih Presvetoj Bogomateri“ (Despot Stefan Lazarević)
Nismo slučajno iskoristile baš reč vitez za despota. Godine 1408. kralj Žigmund osniva viteški red Zmaja, po ugledu na krstaške redove. Prvi član reda i jedan od njegovih osnivača jeste despot Stefan Lazarević. Zanimljivo je da su ovom redu pripadali i Henri V Engleski, Skenderbeg, Celjski grofovi, kao i vlaški vojvoda Vlad, otac poznatijeg grofa Vlada Cepeša Drakule. Neposredan razlog osnivanja ovog reda bila je borba protiv Turaka, u kojoj je Beograd bio sigurnosni bastion pred vratima Ugarske, i predstavljao je zadnju tačku odbrane hrišćanske Evrope. U ostacima kamene plastike koja se nalazila na utvrđenju u vreme despota Stefana, vidljivi su delovi grba viteškog reda zmaja.
U veoma kratkom periodu, od svega dvadesetak godina (do despotove smrti 1427. godine) Beograd je izrastao u snažno utvrđenje, ali i u značajan trgovinski i religijski centar. Osim Srba, grad su naseljavali i trgovci iz Grčke, Dubrovnika, Venecije i Jermenije, privučeni mnogim povlasticama koje je Stefan Lazarević davao u cilju da privuče što više imućnog stanovništva. Osim dobrog vojskovođe i diplomate, despot se smatra za jednog od najobrazovanijih vladara srpske srednjovekovne države. Dobro je poznato da je veliku važnost pridavao pismenosti, zbog čega je stvarao i prepisivačka središta, gde su se prepisivale religijske i istorijske knjige. Najpoznatiji takav centar jeste Resavska škola koja se nalazila u okviru njegove zadužbine, manastira Manasije, a drugi takav centar se nalazio u Beogradu. Pretpostavlja se da su se knjige iz ova dva centra nalazile i u despotovoj biblioteci na dvoru, koja se ujedno smatra i prvom bibliotekom osnovanom na teritoriji Beograda. U gradu je stvoreno okruženje koje je privlačilo veliki broj učenjaka i pisaca, od kojih su neki imali privilegiju da borave na despotovom dvoru. Najznačajniji među njima bio je Konstantin Filozof, biograf despota Stefana Lazarevića, u čijem Žitiju jedno poglavlje posvećuje upravo gradu Beogradu.
Pišući o despotovom utvrđenju, Konstantin Filozof ga upoređuje sa Jerusalimom, dok Dunav naziva rekom Fison, jednom od četiri rajske reke. Ovime je srpska zemlja i njena prestonica definsana kao ona koja je od postanja bila odabrana da se napaja rajskom blagodati, i da zapravo samim tim predstavlja raj na zemlji. Važno je napomenuti da su ovakva poređenja gradova bila veoma ustaljena u srednjem veku. Aproprijacija identiteta Jerusalima ili Carigrada bila je instrument u građenju identiteta novoformiranih i obnovljenih država koje su bile u širem krugu vizantijskog komonvelta. Prisvajanje jerusalimskog i(ili) carigradskog identiteta je davalo legitimitet i dodatno je potkrepljivalo postojeće vladarske, odnosno dinastičke programe. U utvrđivanju Beograda kao Novog Jerusalima važnu ulogu je imalo novo sedište srpske crkve – Beogradska Mitropolija. Konstantin Filozof oblast Donjeg grada gde je bila pozicionirana mitropolija, i gde se i danas nalaze ostaci crkve Uspenja Presvete Bogorodice (praznik poznatiji kao Velika Gospojina, koji se proslavlja 28. avgusta), poistovećuje sa Getsimanijom, mestom ispod Maslinove gore, koje je prema Novom Zavetu bilo mesto Isusovih molitvi, i mesto gde je Juda izdao Isusa. Severno od Getsimanskog vrta se danas nalazi crkva Bogorodičinog groba, odnosno mesto Uspenja Bogorodice.
Ikona Bogorodice Beogradske, u Jezuitskoj crkvi Sv. Petra u Makedonskoj ulici
U kontekstu aproprijacije identiteta bitno je istaći kult Bogorodice, koji je bio veoma važan za Beograd, o čemu svedoči posveta grada kao i posveta mitropolitske crkve. Značajno mesto u negovanju ovog kulta je imala ikona Bogorodice Beogradske. Bogorodica, kao i njena ikona, je bila zaštitnica Carigrada, na koji se despot Stefan ugledao gradeći svoj grad. U toku velikih borbi oko grada, ikona je iznošena iz riznice i pokazivana je vojnicima, a često je bila istaknuta i na ulaznoj kapiji grada ne bi li ga zaštitila od neprijatelja. Ikona Bogorodice Beogradske je bila veoma poštovana i od strane pravoslavaca i od katolika. U beogradskoj mitropoliji se čuvala sve do pada Beograda pod Sulejmanom Veličanstvenim 1521. godine, kada joj se gubi svaki trag. Postoje dve teorije, ili verovanja, o životu ove čudotvorne ikone. Po prvom predanju ikonu Bogorodice Beogradske je stanovništvo koje je turska vojska odvela u Istanbul, ponelo da sobom. Osim toga postoje indicije u istorijskim izvorima da su Srbi u Carigradu podigli crkvu vrlo sličnu Beogradskoj mitorpoliji, u kojoj je mogla biti čuvana ikona. Međutim ova crkva je stradala u požaru 1955. godine i samim tim je ostala nedovoljno istražena. Prema drugom predanju nakon 1521. ikona je preneta u Beč, u Katedralu Sv. Stefana, gde se i danas jedna ikona poštuje kao Bogorodica Beogradska. Međutim u Beogradu se danas nalazi jedna slika Bogorodice Boogradske, i to u u Jezuitskoj crkvi Sv. Petra u Makedonskoj ulici. Nastala je u 18. veku, a uvoj crkvi se nalazi od 1934. godine.
Dve decenije tokom kojih je despot Stefan Lazarević vladao Beogradom do svoje smrti 1427. godine, bile su kratak period tokom kojeg je utvrđen grad koji će u narednom periodu predstavljati važnu tačku odbrane hrišćanske Evrope od Turaka, kao i mesto previranja Habzburške i Osmanske imperije. Kako despot nije imao direktne naslednike, sporazumom sa kraljem Žigmundom je ugovoreno da se nakon smrti Stefana Lazarevića oblast Mačve sa Beograd vrati pod okrilje Ugarske uprave. Beogradska tvrđava će se ponovo naći pod upravom srpske države 1867. godine, kada je upravo na njoj knez Mihailo Obrenović dobio ključeve grada. Turbulentnu sudbinu grada, ratove koji su ga pogađali tokom srednjeg veka a i kasnije je možda najbolje sublimirao Borislav Pekić u sledećim redovima:
Nema grada na svetu oko koga su se jagmili toliki narodi, pod čijim su se bedemima vodile tolike bitke, koji je toliko puta menjao vlasnika i pedeset puta uništavan da bi se svih pedeset puta ponovo iz istorijskog groba podigao – kao što je naš Beograd. (Borislav Pekić)
You might also like
Leave A Reply