Omaž Pariza i Francuske Karađorđevićima: o jedinom spomeniku kraljevima Petru i Aleksandru koji je preživeo Drugi svetski rat

Godišnjice važnih istorijskih događaja služe da se prisetimo velikih podviga ili velikih zala, heroja ili monstruma, u svemu tome – jedno je najbitnije: pamtiti. Ove godine se navršava stogodišnjica od proboja Solunskog fronta, kao i od završetka Prvog svetskog rata – najveće klanice koju je čovečanstvo do tad videlo. Međutim, osim ovog veoma značajnog jubileja, koji u Srbiji nije obeležen na način dostojan žrtava koje su tada izgubile svoje živote, a bilo ih je između 1.1 i 1.3 miliona (što je činilo trećinu celokupnog stanovništva Kraljevine Srbije), na današnji dan je ubijen jugoslovenski kralj Aleksandar I Karađorđević u Marselju, pre tačno 84 godine. Ovaj post nije posvećen ni kralju Aleksandru, a ni Velikom ratu, već jedinom spomeniku Karađorđevićima podignutom u međuratnom periodu koji je preživeo Drugi svetski rat.

Maksim Real del Sart, Spomenik kralju Petru I i Aleksandru Karađorđeviću u Parizu, 1936.

Na teritoriji Kraljevine Jugoslavije su svi spomenici Karađorđevićima bili srušeni, i onaj u Zrenjaninu (tadašnjem Petrogradu) i onaj u Bijeljini, Ljubljani, Kragujevcu, Nišu, na Cetinju i u mnogim drugim gradovima u čitavoj kraljevini. Ovaj koji je preživeo nalazi se daleko od zemlje kojom su Karađorđevići vladali – u Francuskoj, u Parizu na Trgu de la Muet, odnosno na Skveru Aleksandra I od Jugoslavije, na obodu Bulonjske šume, u blizini 16. Arondismana gde je jedna ulica posvećena Aleksandrovom ocu – kralju Petru I Karađorđeviću.   

Bilo je nekoliko povoda za odavanje počasti Karađorđevićima u vidu bronzanog spomenika u francuskoj prestonici. Jedan od najvažnijih je činjenica da je 9. oktobra 1934. godine jugoslovenski kralj izgubio život na teritoriji Francuske, ostavivši za sobom jedanaestogodišnjeg sina da vlada (uz pomoć namesnika) krhkom državnom tvorevinom u vremenu netrpeljivih. Pored toga, zajednička borba Francuza i Srba na Solunskom frontu, ali i vojevanje Petra Karađorđevića na strani Francuza u Francusko-pruskom ratu (1870-71.) uticaće na uobličavanje ovog spomenika. Dve godine nakon atentata spomenik u Parizu je otkriven u prisustvu predsednika Republike Francuske, vojnih redova, kao i jugoslovenskog poslanika, uz najviše državne počasti. Ipak, pre toga ćemo spomenuti jedan događaj u čijem središtu se našao postradali kralj Jugoslavije.

Odavanje počasti kralju Aleksandru Karađorđeviću, Pariz, Le Figaro, No. 315 An. 109, 11 Novembre 1934.

Mesec dana nakon Marseljskog atentata u kom je osim jugoslovenskog kralja, život izgubio i francuski ministar Luj Bartu, veče uoči obeležavanja Dana primirja u Prvom svetskom ratu – 10. novembra 1934. posmrtna maska jugoslovenskog kralja Aleksandra, isklesana u kamenu, bila je izložena u okviru Trijumfalne kapije u Parizu, na kraju čuvenih Jelisejskih polja. I francuska i jugoslovenska štampa naširoko su izveštavale o ovom događaju, novine Vreme na naslovnoj strani donose vest: Milioni Parižana defiluju tokom cele noći ispred posmrtne maske Blaženopočivšeg Kralja Aleksandra, izložene na katafalku ispred Pobedničke kapije. Izložena maska delo je umetnika Maksima Reala del Sarta koji će izraditi i spomenik srpskom i jugoslovenskom kralju. Pariska Trijumfalna kapija bila je prekrivena crnim zastorima – simbolom žalosti zbog stradanja Kralja-Mučenika kako je u javnom govoru Aleksandar često nazivan. Velike upaljene sveće, katafalk – prazan grob i sablasni lik mrtvog jugoslovenskog kralja činili su vizuelnu opremu rituala u kom se Pariz poklanjao nekadašnjem saborcu. Na čelu kolone su zaista bila Aleksandrovi ratni drugovi, invalidi i preživeli u Velikom ratu, dok je Jugoslaviju predstavljala kneginja Olga, supruga kneza Pavla, u potpunosti zavijena u crno.       

Maksim Real del Sart, Posmrtna maska kralja Aleksandra, Politika, br. 9514, год. ХХХI, 11. novembar 1934.

Prilikom dekonstruisanja francusko-srpskih, odnosno francusko-jugoslovenskih odnosa potrebno je skrenuti pažnju na jednu bitnu činjenicu: oni su bili neravnopravni i kretali su se u skladu sa interesima Francuza. Ipak, dobrobit Srbije, a kasnije i Jugoslavije često se poklapala sa francuskim težnjama na međunarodnoj sceni. Faktor koji je dodatno osnažio vezu između ove dve države jeste zajednička borba protiv Germana, kako u Velikom ratu, tako i u periodu između dva svetska rata kada su se Francuzi (opravdano) pribojavali sve većeg uspona Hitlera i Musolinija, smatrajući ih pretnjom poretku koji uspostavljen Versajskim mirom. Jugoslavija je viđena kao remetilački faktor germanskoj dominaciji u srednjoj i jugoistočnoj Evropi i pouzdana saveznica Fracuske. Ipak nije uvek bilo tako.

Poseta kralja Aleksandra Francuskoj u jesen 1934. trebalo je dodatno da osnaži “prijateljstvo” kom je pretilo rastakanje, a njegovo ubistvo će još više zakomplikovati situaciju; Jugoslavija se sve više odaljavala od Francuske, a oni su pokušavali to da prevaziđu simboličnom politikom i evociranjem zajedničkih pobeda na frontu. S tom namerom je realizovan Spomenik kraljevima Petru I i Aleksandru Karađorđeviću u njihovoj prestonici.

Svečanost inauguracije spomenika, Pariz 9. oktobar 1936. godine, preuzeto sa: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b90453282?rk=21459;2

Bronzanu skulptoralnu grupu čine predstave kralja Aleksandra na konju zagledanog u nebo sa dvema zastavama – jugoslovenskom i zastavom Legije časti kojom je bio odlikovan, a prikazan je u trenutku kada mu otac Petar I predaje mač u ruke, stacioniran sa leve strane. Sa desne strane je dat francuski maršal Luj Franše d’Epere koji je predvodio proboj Solunskog fronta, iza njega se nalazi glavnokomandujući srpske vojske prilikom ove vojne operacije – Petar Bojović, dok se iza kralja Petra I našao vojvoda Živojin Mišić. Iza sprskih vojskovođa slede tipizirane muška i ženska figura, obučene u seljačku nošnju. Ženska figura pruža dete kralju što predstavlja zalog opstanka nacije. Ovaj spomenik predstavlja vrhunac uobličavanja slike o jugoslovenskom monarhu u francuskoj javnosti, prethodile su mu brojne naslovne strane u Le Petit Journal-u i drugim dnevnim i nedeljnim novinama, kao i opisani pomen u čijem središtu se našao kraljev posmrtni lik, pored tog Del Sart je izradio još jedan u mermeru, a poznate su i dve makete koje su bile priprema za krajnju verziju spomenika.

Fotografija umetnika sa maketom spomenika, Direction des Affaires Culturelles Conservation des Œuvres d’Art Religieuses et Civiles.

Jedna maketa je naročito zanimljiva; pored opisane skulptoralne grupe postavljene na postament u njegovom podnožju je modelovano mrtvo telo kralja Aleksandra koje je izostalo u konačnoj izvedbi. Kraljev leš prekriven je tkaninom koja se pruža sa figure spajajući donji i gornji deo spomenika, a predstavlja personifikaciju tuge sa mačem u rukama, koja lamentira nad mrtvim kraljem. Posthumna slika kralja Aleksandra Karađorđevića ipak je potisnuta u korist slike kojom se on uzdiže u nebesku sferu, uz isticanje kraljeve veličajnost – uobičajena u reprezentaciji vladara od najranijih vremena.

Natpisi na postamentu pariskog spomenika upotpunjuju vizuelni narativ, na frontalnoj strani je ispisano: Kraljevima Srbije i Jugoslavije, Petru I Oslobodiocu i Aleksandru I Ujednitelju, a u podnožju: Omaž Pariza i Francuske svojim velikim prijateljima. Sa bočnih strana su prenete reči iz telegrama koji je princ regent Aleksandar poslao francuskom predsedniku Poenkareu u decembru 1915. godine: Srbije više nema, ali njena vojska je sačuvana, mi smo spremni da nastavimo borbu na francuskom tlu; kao i reči za koje se verovalo da su bile poslednje koje je izgovorio jugoslovenski kralj: Čuvajte Jugoslaviju! Čuvajte francusko-jugoslovensko prijateljstvo!

Spomenik srpskom i jugoslovenskom vladaru u Parizu odraz je ne samo međunarodne politike i strujanja u vremenu njegovog nastanka, već i francuske države koja veliča samu sebe kroz pozitivnu sliku svojih saveznika. Bilo kako bilo, Francuzi su na svojoj teritoriji uspeli da sačuvaju spomenik Karađorđevićima, što nije bio slučaj i kod nas. Zaborav sećanja – omiljena ljudska radnja, naročito kada je reč o ideološkom (re)konsturisanju pamćenja u javnom prostoru. Svi režimi žele da se onaj prethodni zaboravi i zdušno rade na tome, samo što se u zavisnosti od turbulentnosti epohe pribegava različitim metodama. To što će neko srušiti spomenik Aleksandru Karađorđeviću, Titu ili Hitleru neće ih izbrisati sa istorijske scene. Uništiće vizuelni trag koji ih simboliše, potencijalno umetničko delo ako je reč o ostvarenju, ali neće poništiti njihovo istorijsko delovanje. Zato smo mi tu da doprinesemo pamćenju prošlosti jer ako zaboravimo vremena za sobom, budnćnost će nam biti maglovita.