Za trenutak ćemo se vratiti u maj 2015. godine, mi smo na četvrtoj godini studija, a školska godina se primiče kraju. Nas dve, istog tog maja 2015, često posle predavanja na faksu odlazimo u Arhiv Jugoslavije, misleći da ćemo za diplomski rad pisati o Karađorđevićima. Međutim, nakon „majskog prevrata“ kao temu za diplomski dobijamo Habzburgovce i njihove slike na teritoriji današnje Vojvodine, nekadašnje južne Ugarske. Sofija baš ovu, o kojoj ćete čitati u nastavku teksta, portret Elizabete Austrijske u Somboru koji je izradio Mor Tan, a Jovana jednu istorijsku kompoziciju iz Zrenjanina, o kojoj ćemo vam nekada više pisati.
I znate kako kažu, “ko zna zašto je to dobro”, baš te srodne teme za diplomski su nas još više zbližile, možda su baš Mađari, Franja Josif, Sisi i nemili događaj promene teme zaslužni što danas postoje Slike i prilike. Jovana ovo i dalje istražuje na doktorskim studijama, spremna da sa vama podeli delić onoga što je saznala i zaključila u protekle tri godine. A i Sofija je uvek rada da se podseti svog završnog rada i da osveži znanja o vladarskom portretu u 19. veku.
Franja Josif i Elizabeta Austrijska
Mađarska nacionalna ideja i prostor južne Ugarske posle Austrougarske nagodbe
Većina teritorije današnje Vojvodine vekovima je pripadala Ugarskoj, sve do raspada Austrougarske monarhije 1918. godine kada je pripojena novoj državnoj strukturi u ovom delu Evrope – ujedinjenom kraljevstvu Južnih Slovena – Kraljevini SHS. Brojna dela umetnosti i vizuelne kulture ostala su da svedoče o nekim prethodnim vremenima, a promenom države prednost u proučavanju je pripala nasleđu slovenskih naroda.
I tada, kao i danas, ovaj prostor je naseljavalo mnoštvo različitih naroda. Habzburška monarhija se ponekad nazivala „tamnicom naroda“, što može biti opravdano s obzirom na to da su pred kraj 19. veka mnogi narodi želeli da napuste ovu državnu tvorevinu, neki i mnogo ranije – Mađari, na primer.
Prekretnica u delovanju mađarske nacionalne misli bila je revolucija 1848. godine i Rat za nezavisnost vođen do 1849. godine, kada su oni želeli da se reše Habzburgovaca i izdejstvuju samostalnost. No, to se ipak nije desilo. Dolazak na vlast mladog cara Franje Josifa i druge političke okolnosti dovele su od propasti mađarskog rata za oslobođenje. Ipak, revolucionarni događaji ostali su duboko urezani u svest Mađara, učinivši da nacionalni neuspeh postane nacionalni podstrekač za dalju političku borbu. Nova zalaganja i politička delovanja mađarskih političara dovela su do sklapanja Austrougarske nagodbe 1867. godine kojom je izmenjeno državno uređenje, a Mađarima data prednost u odnosu na sve ostale narode. Nova država je imala dva centra – Beč i Budimpeštu, a ugarski političari su izdejstvovali pravo na svoj parlament i samostalno vođenje unutrašnje politike, dok su sa bečkim dvorom su morali da rešavaju pitanja vojske, finansija i spoljnih poslova.
Proglašenje za kralja i kraljicu Kraljevstva Sv. Stefana 1867. godine
Iako je car Franja Josif kumovao propasti Mađarske revolucije, nepunih dvadeset godina kasnije, on biva ovenčan krunom Svetog Stefana u Matijinoj crkvi u Budimu, postavši novi kralj Mađara. Međutim, njega Mađari nisu nikada zavoleli, za razliku od njegove supruge Elizabete koja je postala mađarska heroina, što se ogleda u mnoštvu podignutih spomenika širom ugarskog dela monarhije, čak je i jedan most na Dunavu u Budimpešti poneo njeno ime. Elizabeta, poznata i kao Sisi, bila je privržena mađarskom narodu, naučila je njihov jezik, čitala je njihove pisce, interesovala se za mađarsku kulturu, čak se kod cara zalagala za njih. Sisi nije živela bračnu idilu sa Franjom, a dvorski život ispunjen ceremonijalima i protokolima joj je teško padao, pa zato proučavaoci njenog života skreću pažnju na poistovećivanje njenog osećaja zatočenosti na dvoru sa zatočenošću mađarskog naroda u Habzburškoj monarhiji.
Zalaganja i stavovi kraljice Elizabete učinili su njen kult prisutnijim kod mađarskog nego kod germanskog naroda u monarhiji, što se na primeru vizuelne kulture može odlično pratiti. U nastavku ćemo pisati o jednom postojećem i jednom nepostojećem delu – o monumentalnom platnu sa vilinskom predstavom Sisi koje gordo visi na zidu u zamračenoj prostoriji Gradskog muzeja u Somboru, i iščezlom spomeniku Elizabete koji se nekada nalazio u parku u blizini železničke stanice u Subotici, takođe nazvanom po njoj. Bečka carica i modna ikona 19. veka nam je ipak bliža nego što smo misli.
Carica Elizabeta – ikona mode i Monarhije
Oba ova dela povezuje prikaz kraljice u istoj haljini, čiji su se upadljivost i značaj održali tokom čitavog postojanja Austrougarske monarhije. Haljinu je kreirao Čarls Frederik Vort (Charles Frederic Worth), dizajner koji je živeo i radio u Parizu. Kroj ženskih haljina i način oblikovanja ženskog tela su bili konstituisani u njegovom salonu. Kroz nekoliko godina dospeo je na poziciju nenadmašvog dizajnera evropskog visokog plemstva. Između ostalog dizajnirao je haljine i za pripadnice evropskih vladarskih porodica kao što su carica Evegenija Francuska, kraljica Viktorija, kraljica Margarita Savojska. Glavna odlika toalete u kojoj je Sisi predstavljena, jeste preuzimanje osobenosti mađarske svečane odežde sa crno-belom kombiancijom boja, biserima oko struka, karnerima na rukavima i dijamantskom krunom. Odevanje je kroz čitav 19. vek stavljano u službu nacionalnog identiteta, stoga je prizor Elizabete u haljini sa sa mađarskim elementima, korišćen za postizanje političkih ciljeva.
Emil Rabending – Fotografija Elizabete Austrijske u haljini sa nacionalnim mađarskim motivima
Elizabeta je prvi put u ovoj haljini ovekovečena na fotografijama bečkog fotografa Emila Rabendinga (Emile Rabending) nastalim neposredno pre sklapanja Nagodbe 1867. godine. Pored uticaja koji su ove fotografije imale na kreiranje potonjih umetničkih dela sa likom carice, njihov značaj u političkom pogledu je bio još veći. Stvaranjem, a zatim i plasiranjem predstava Elizabete u mađarskoj narodnoj nošnji u čitavoj Monarhiji, za cilj je imalo odobrovoljenje mađarske nacije, kao i stvaranje propagandne vizije o carici koja stoji uz mađarski narod.
Raskošna haljina sa fotografija ponovo će biti aktuelizovana nakon sklapanja Nagodbe u vreme krunisanja bečkog carskog para za kralja i kraljicu Ugarske. Često se pogrešno navodi da je Sisi ovu haljinu nosila tokom krunidbenog rituala, što ipak nije tačno, u njoj se pojavljivala na ostalim svečanostima održavanim nakon krunisanja.
O ikoničnosti kraljice Elizabete u haljini sa mađarskim motivima najbolje svedoči pretrajavanje kraljičine slike u njoj kroz decenije i njen delotvorni potencijal. Iako je razlika u kreiranju dela u nastavku teksta skoro tri decenije, mađarska heriona je jednostavno ostala upamćena u ovoj toaleti, koja oživljava političke stavove bečkog dvora, njene lične, ali i modne ideale epohe.
Mor Tanov Portret kraljice Elizabete
Mor Tan – Portret Elizabete Austrijske, Gradski muzej u Somboru
Mađarski slikar Mor Tan je naslikao portret Elizabete, austrijske carice i mađarske kraljice, 1875. godine. U pitanju je paradni portret koji je bio u paru sa istovrsnom slikom Elizabetinog supruga Franje Josifa. Oba dela su bila izrađena za prostorije zgrade Bačko-bodroške županije sa sedištem Somboru. Nakon nestanka Austrougarske i formiranja Kraljevine SHS, određeni vizuelni artefakti su bili uklanjani i uništavani. Ta sudbina je zadesila i ova dva portreta. Predstava Franje Josifa je izgubljena, ali je, na svu sreću, ovaj prikaz Sisi ostao sačuvan. Postoje indicije da je prvobitna ideja žitelja Sombora je bila da se izrade skulpture vladarskog para, međutim, zbog nedostatka finansijskih sredstava odlučili su se za dve likovne predstave.
U Austrougarskoj monarhiji nije bila retkost da se vladarski portreti postavljaju u lokalna sedišta, čak naprotiv, u zgradama županija i slobodnih gradova gotovo po pravilu se morao naći portret Franje Josifa, bilo kao slika ili bista, a često i njegove supruge. Slike vladara su ih činile prisutnim na periferiji, i na taj način održavale živim u umovima podanika.
Carica i kraljica Elizabeta je prikazana u punoj figuri, u poluprofilu, u nedovoljno definisnom enterijeru, iskopiranom sa pomenute Rabendingove fotografije, kao i cela kompozicija. Svakako, po svojim karakteristikama ova slika se u potpunosti uklapa u model reprezentativnog portreta jedne vladarke: Sisi je predstavljena u prirodnoj veličini, njeni poza i stav iako jesu formalni, nisu ukočeni. Kraljevsko držanje je naglašeno pravim linijama i stabilnošću. Slika je komponovana tako da telo same vladarke postaje dominantna vertikala koja definiše sliku. Kosa, jedan od najpoznatijih i kultnih atributa carice je sklonjena sa njenog levog ramena, i zajedno sa belinom njenog tena stvara kontarst koji naglašava lice. Svetlost koja se reflektuje sa njenog belog vrata i grudi na kojima je ogrlica obezbeđuje potpunu vidljivost i izražajnoj kraljičinog lica.
Krunidbena haljina Elizabete Austrijske je ipak bila specifična. Citirani elementi mađarskog kostima su odgovarali nacionalnim aspiracijama mađarskog naroda. Elizabeta je u svojim javnim pojavljivanjima isticala važnost vladarske odeće, ali njena pojava se nije zasnivala samo na modnim komadima koje je nosila. Ona se više koncentrisala na svoje telo nego na haljinu, pošto je moda trajala samo jednu sezonu i imala karakter promenljivosti. Koliko je Elizabeta bila uspešna u tome vidimo i na ovom portretu. Ona je bila poznata, ne samo po haljinama koje je nosila, već po strogim ritualima kojih se držala kako bi sačuvala lepotu i učinila svoje telo nepromenjenim u očima javnosti.
Delo Mora Tana se ne može posmatrati samo kroz prizmu konstitiusanja ženskog vladarskog portreta, još važniji je aspekt dvojnog identiteta negovanog u ugarskom delu Austrougarske monarhije. Sklapanjem kompromisa Mađari su pored odanosti svojoj naciji morali da polože zakletvu na odanost Franji Josifu i Elizabeti kao kralju i krljici Ugarske. Time je automatski došlo do stvaranja dvojnog identiteta, postali su narod odan Habzburškoj dinastiji ali i svojoj naciji, što se vidi i na Tanovom portretu. Izborom ove kreacije, Elizabeta je ukazala poštovanje prema narodnom nasleđu koja je veoma bitan element u ideologiji nacionalizma. U ovom delu je sublimiran specifičan odnos mađarske nacije prema Habzuburškoj državi, kao i uloga kraljice Elizabete u očuvanju stabilnosti u monarhiji, koja je često ugrožavana sa različitih strana.
Elizabeta kao anđeo čuvar mađarske nacije, nastalo nakon njene smrti 1898.
Iščezli spomenik kraljice Elizabete u Subotici
Kraljica Elizabeta preminula je 1898. godine, nakon stravičnog atentata u Ženevi koji je izvršio italijanski anarhista Luiđi Lukeni. Ovaj događaj je bio vrhunac kraljičine tragične sudbine i patnje koju je proživljavala nakon samoubistva svog sina, prestolonaslednika Rudolfa, 1889. godine. Njena prilika, uvek obučena u crno i bol koju je trpela nakon smrti sina, izazivali su saosećajnost mađarskog naroda sa svojim “anđelom čuvarom”, kako su je ponekad nazivali. Elizabetina smrt je još više produbila privrženost Mađara kraljici, a nacionalna žalost nakon atentata, uticala je na uspostavljanje datuma sećanja na Sisi, kao i niz komemorativnih praksi poput sađenja spomen-stabala i uređivanja spomen-parkova ili nazivanja instutucija po njoj u znak sećanja na vladarku.
Subotičani su omaž Elizabeti pružili uređenjem parka i smeštanjem njene biste u isti. Naime, Subotica je tada bila treći po veličini grad u ugarskom delu dvojne monarhije, čiji je ekonomski razvoj ubrzano započeo po sklapanju Nagodbe i njegovog uključivanja u mađarsku železničku mrežu. Upravo su radnici subotičke stanice Mađarske kraljevske železnice inicrali podizanje spomenika voljenoj kraljici 1900. godine.
Alajoš Štrobl – Bista Elizabete Austrijske, Subotica
Portret kraljice u skulptorskoj formi izliven je u bronzi prema gipsanom modelu koji je izradio mađarski skulptor Alajoš Štrobl (Alajos Stróbl). Umetnik je Elizabetinu bistu napravio pre njene smrti kada mu je pozirala u budimskom dvoru, ali je uticaj na njeno konačno uobličavanje imala serija Rabendingovih fotografija. I u ovom mediju, Sisi je prikazana u čuvenoj haljini sa mađarskim narodnim motivima i sa dijamantskom krunom na glavi.
Formiranje javnog parka i kreiranjem simboličkog mesta sećanja na preminulu kraljicu potpomognuto je i prirodnim okruženjem. U obzir je uzeta Elizabetina ličnost i njen pogled na svet. Među narodom je bila poznata njena ljubav prema prirodi i introvertna ličnost koja traži izlovanost od velikog broja ljudi. U subotičkom parku neposredno iza spomenika su zasađene žalosne vrbe što je trebalo da doprinese funerarnoj konotaciji spomenika, ali i esteskom utisku sjedinjenosti umetničkog artefakta i prirode koja ga okružuje.
Elizabetin park i spomenik u Subotici nalazili su se u neposrednoj blizini železničke stanice, dakle u fokusu građanske zajednice. Pored komemorativne namene, ovakav vid spomenika je imao i propagandnu ulogu. Postavljanje portreta kraljice u javni prostor, sa jasno izraženim mađarskim nacionalnim elementima, trebalo je ostale stanovnike grada da podseti na dominaciju mađarske nacije. Upravo su međunacionalna trvenja među multietničkim stanovništvom Ugarske i uticala da veliki broj Elizabetinih spomenika, koji ostali izvan mađarske teritorije nakon raspada Austrougarske, budu srušeni.
Uklonjeni spomenici poput ovog treba da nas podsete na brigu i svest o onima koji su danas ugroženi, zatiranje sećanja služi zatiranju znanja, a neznanje doprinosi mržnji i nacionalnoj netrpeljivosti.
P.S. Posebnu zahvalnost za nastanak ovog teksta dugujemo koleginici Tamari Kucor.
Leave A Reply