Naša nedavna poseta Sremskim Karlovcima i obilazak tamošnjih znamenitosti naveli su nas da vam ispričamo priču o nastanku najpoznatije srpske slike koja naravno ima veze sa Karlovcima. Plavetnilo Dunava i odlučno prolećno sunce blagotvorno su uticali na nas, a zdanje Patrijaršijskog dvora nas je podsetilo da je od Paje Jovanovića 1895. godine baš tu zatraženo da naslika najznačajniji događaj u istoriji Srba nastanjenih preko Save i Dunava, u južnoj Ugarskoj – Veliku seobu 1690. godine.
S obzirom na to da su Sremski Karlovci bili sedište očuvanja tradicije i pravoslavne vere Srba u Ugarskoj, ne čudi da se ideja o nastanku ove slike javila baš ovde i to ni manje ni više nego patrijarhu srpskom i mitropolitu karlovačkom Georgiju Brankoviću. Namera patrijarha je bila da sliku ovog događaja pošalje u Budimpeštu 1896. godine, gde je velikom izložbom obeležavana hiljadugodišnjica doseljavanja Mađara na prostore Panonske nizije. Međutim, Pajina Seoba Srba nikada neće stići do mađarske prestonice, a iz kojih razloga, saznajte u nastavku…
Mi ispred Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima
O vremenu kada se istorija pisala umetnošću
Povod da naruči ovo delo patrijarh Branković je pronašao u slici Dolazak Mađara (1893) mađarskog umetnika Mihalja Munkačija, koju je video u Budimpešti 1894. godine. U godinama koje su prethodile obeležavanju milenijuma od doseljavanja mađarskih plemena podizane su zgrade, oslikavana platna i prikupljane istorijske dragocenosti, sve sa namerom da se na dostojanstven način proslavi veliki nacionalni jubilej. Slika Dolazak Mađara nastala je za potrebe smeštanja u tek izgrađenu zgradu Parlamenta, koja nije do kraja ni bila dovršena, do čega ipak neće doći, jer mađarska vlada nije bila zadovoljna slikom. Od Munkačija je traženo da je prepravi svoj rad i prikaže Arpada, predvodnika mađarskih seoba, kako na konju prilazi pokorenom slovenskom stanovništvu, prikazanom oko njega.
Mihalj Munkači, Dolazak Mađara, 1893.
Kao što će biti slučaj sa Seobom Srba, i ovo delo je prizorom iz prošlosti trebalo da ukaže na sadašnjost, a još više da predvidi budućnost. Čitave Milenijumske svečanosti su imale taj karakter, tada je podignuta i svima dobro poznata Milenijumska kula na Gardošu u Zemunu – Mađari su sebe želeli da prikažu kao naciju koja dominira i jedna ima političko pravo da vlada na teritoriji Ugarske, iako su činili tek 40 odsto stanovništva, dok su se u ostalih 60 odsto našli Rumuni, Srbi, Hrvati, Nemci itd.
Pozicija Srba na prostoru Ugarske je vremenom postajala sve ugroženija od sklapanja Austrougarske nagodbe 1867. do početka Prvog svetskog, sprovođena je mađarizacija, a da stvar bude gora, došlo je i do raskola između srpskih crkvenih i građanskih vlasti – sve u svemu, potpuna konfuzija. No da se vratimo na prvobitnu temu, tada su se politički razgovori vodili i umetnošću, a Seoba Srba je trebalo da bude replika na Dolazak Mađara.
Zahtev patrijarha Georgija Brankovića je bio jednostavan: Srbe je trebalo prikazati kako stupaju na teritoriju Ugarske na poziv cara Leopolda I kao organizovana zajednica, koju je činilo oko 37.000 hiljada porodica (iako se i dalje vode polemike o tačnom broju izbeglih). Razlog za iseljavanje Srba sa prostora Kosova, Metohije i uopšte Stare Srbije bio je strah od turske osvete zbog pomoći koju su Srbi pružali austrijskoj vojsci kada je goneći Osmanlije stigla sve do oblasti Pećke patrijaršije. Dopuštenje patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću da povede svoj narod na prostor susednog carstva, uz obećano pravo na slobodnu organizaciju pravoslavne crkve i narodne škole, iziskivalo je obavezivanje Srba na vojnu zaštitu južnih granica Habzburške monarhije.
Kada je od Paje naručena slika istovremeno mu je dodeljen „stručni konsultant“ –Ilarion Ruvarac, kaluđer, istoričar, bespogovorni istinoljubac i jedan od pionira Rankeove kritičke istoriografije u Srba. Paja je mesecima uz Ruvarčevu pomoć istraživao stare odežde, predmete i likove obilazeći fruškogorske manastire, želeći da slika bude veran odraz predmetnog događaja. Ruvarčevo shvatanje seobe Srba 1690. godine biće sporno i na samoj slici. Suprotno je opštevažećem i politički podobnom mišljenju da su Srbi prešli u austrijsko carstvo na poziv tadašnjeg vladara, uz garanciju crkveno-školske autonomije, a ne u zbegu, strahujući od turskih odmazdi. Takođe, Privilegije koje je Leopold I darovao Srbima bile su glavni adut u njihovim političkim borbama sa bečkim dvorom i sa ugarskim saborom sve dok su živeli u istoj državi. Međutim, ovo nije bilo dovoljno uočljivo na slici Paje Jovanovića.
Paja Jovanović, Seoba Srba, rađena po prvoj verziji iz 1895. godine.
Šta je Paja zapravo naslikao?
Na ovoj slici Jovanović je radio u svom ateljeu u Beču od oktobra 1894. do jula 1895. godine, nakon čega je pristigla u Sremske Karlovce, odakle je trebalo do početka maja naredne godine da stigne u Budimpeštu. U Karlovcima je bila postavljena u trpezariju Patrijaršijskog dvora, a površina njenog platna od 20 zauzela je čitav južni zid obedovaonice. Slika je odmah izazvala divljenje, a u Brankovom kolu je ostalo zabeleženo oduševljenje jednog njenog posmatrača:
„Kad smo stupili u trpezariju, stali smo pred sliku Paje Jovanovića. To je ta „Seoba Srba“, pred kojom se mora zadovoljiti istorik, posmatrajući tačno pojmljeni događaj i verno ocrtane tipove, to je ta „Seoba“, koja mora zadovoljiti svakog Srbina, jer mu je slikar ocrtao pradedove, ne kao odrpane sinove skitnica, već kao snagu, kao bogatstvo; to je ta slika, koja mora svakoga umetnika zadovoljiti, jer će u njoj naći umetnički zastupljene sve slikarske uslove.“
Na prvobitnoj verziji u centru je prikazan patrijarh Arsenije III Čarnojević na konju, sa leve strane, dok se do njega nalazi jenopoljski episkop Isaija Đaković, koji je imao značajnu ulogu u pregovorima sa carom Leopoldom I. Konjanik na levoj strani je podvojvoda Habzburške monarhije Srbina, Jovan Monasterlija, iza kog su prikazani kaluđeri koji nose kivot sa moštima kneza Lazara, a iza njih se uočava mnoštvo vojnika konjanika. Na desnoj strani se nalazi Monasterlijina žena sa detetom u naručju, prema kojoj je uperen njegov pogled. Zadnji desni plan je ispunjen narodom okruženim volovima i ovcama u prvom planu. Najupadljivija figura u čitavoj kompoziciji je ranjeni, dobro naoružani vojnik koji kao da istupa iz slikovnog polja, težeći da ostvari kontakt sa posmatračem. Osim njega koji hrli napred, svi ostali ljudi su okupirani međusobnom komunikacijom ili „dešavanjima“ u samoj slici. Ovo delo stoji na početku Jovanovićevog stvaralačkog perioda u kom će slikati istorijske kompozicije, poput Takovskog ustanka, Krunisanja cara Dušana itd, do tad je uglavnom slikao orijentalističke prizore poput Kićenja neveste, Borbe petlova, Ranjenog Crnogorca…
Paja Jovanović, Seoba Srba, prapravljena prva verzija.
Ipak, uprkos svim likovnim i istorijskim kvalitetima, patrijarh Branković je bio nezadovoljan, po njegovom mišljenju, slika nije ispunjavala funkciju u aktuelnoj politici. Najveći problem je bio utisak zbega koji se nametao prilikom pogleda na sliku, a ne utisak vojne sile koja dolazi na poziv cara da brani njegovu državu od osmanskih neprijatelja. Jovanović je najpre zbrisao desnu partiju slike uklonivši ovce, njihove goniče, volovska kola, žene i decu i dobijeni prostor ispunio figurama vojnika. Monasterlijina žena je zamenjena raskošnom predstavom konjanika, pa je tako čitavom površinom platna ovladala masa ratnika. Isaiji Đakoviću je u ruke stavljen dokument koji treba da ukazuje na Privilegije, a da čitava stvar bude zanimljivija, patrijarhu Arseniju Čarnojeviću je dodeljen lik aktuelnog patrijarha Georgija Brankovića.
Od nepodobne slike do patriotske ikone
Paja Jovanović, Seoba Srba, 1945.
Izgled prvobitne verzije je ostao sačuvan zahvaljujući Petru Nikoliću, trgovcu i rodoljubu iz Zagreba koji je od umetnika dobio pravo na reprodukovanje i umnožavanje prve verzije slike već krajem 1895. Zahvaljući njemu Seoba Srba se raširila među srpskim narodom, što je pored umetničkih kvaliteta doprinelo da postane kultna srpska slika. Prvobitna prepravljena kompozicij se danas čuva u prostoriji Patrijaršije u Beogradu gde se sastaje Sinod Srpske pravoslavne crkve. Verzija najsrodnija originalu se nalazi u Narodnom muzeju u Pančevu, a jedna od poslednjih koje je umetnik izradio 1945. godine skladištena je u depo Narodnog muzeja. Na Seobu Srba urađenu pred kraja Drugog svetskog rata reflektovala se starost umetnika, nedovoljno precizan potez i oslabljeni vid, pa na njoj izostaje preciznost detalja i stiče se utisak zamagljenosti.
Ovo je jedna od slika sa kojom smo se sretali kroz čitavo školovanje, viđali smo je u užbenicima za istoriju i u osnovnoj i u srednjoj školi, a brojne knjige koje se bave srpskom istorijom imaju baš nju na naslovnoj strani. Da li su Seobu Srba poznatom učinile sve kontroverze koju su se isplele oko nje ili je to zavredila svojim umetničkim i istorijskim kvalitetima? Mi glasamo za ovo drugo.
Leave A Reply