Pariz ima Ajfelovu kulu, Njujork ima Kip slobode, Beograd ima Pobednika, Zemun ima Kulu na Gardošu. Moć arhitektonskih i spomeničkih ostvarenja da prevaziđu svoju inicijalnu funkciju i prerastu u simbol grada, regiona, pa čak i države može se prepoznati na mnogo primera. Jedan od razloga zbog čega je ovo moguće, ogleda se u činjenici da umetničko delo poseduje vrednost samo po sebi, izolovanu od njegovog socioistorijskog konteksta i saznanja o nastanku i izgradnji objekta.
Ajfelova kula danas poseduje platformu značenja koja nadilazi činjenicu da je nastala povodom obeležavanja stogodišnjice Francuske revolucije. Jubileji, idealan povod za podizanje kula – moumentalnih vizuelnih markera koji dominiraju (gradskim) pejzažom i nikoga ne ostavljaju ravnodušnim. Povodom jednog jubileja je izgrađena i Milenijumska kula na Gardošu. Godine 1896. kada su Mađari obeležavali hiljadu godina od svog doseljavanja na prostore Panonske nizije, slavila je čitava Ugarska, što se odrazilo i u njenim najjužnijim krajevima – višenacionalnom Zemunu.
Svaki nacionalni zanos se materijalizuje u javnom prostoru, a često i upravlja protiv tuđeg nacionalnog zanosa. Da je Gardoška kula podignuta sa ovom namerom, neskriveno pronalazimo u govoru idejnog tvorca svih sedam milenijumskih spomenika, Kalmana Talija (Thaly Kalman), mađarskog istoričara i pesnika. Pre nego što je arhitekta Đula Bercik (Berzick Gyula) izradio projekat za milenijumski spomenik u Zemunu, Tali je sa Beogradske tvrđave posmatrao brdo Gardoš i u skladu sa prirodnom datošću pejzaža i zatečenom Hariševom kapelom, sugerisao veličinu i oblik Kule. Ona je trebalo da bude „još impozantnija“ od Hariševog mauzoleja i da „gospodari Zemunom, Dunavom, Savom i brdima“. Moramo se složiti da je namera o „gospodarenju“ ispunjena.
Gardoška kula je podignuta unutar tvrđave za koju se verovalo da je u njoj preminuo mađarski nacionalni heroj Janoš Hunjadi nakon čuvene Bitke za Beograd 1456. godine, kada je odbijen napad osmanskog sultana Mehmeda II Osvajača, koji je samo tri godine ranije zauzeo Carigrad. Beograd je tada bio u sastavu Ugarskog kraljevstva, pod imenom Nandorfehervar (Nándorfehérvár), što je poslužilo Mađarima za oživljavanje slavne nacionalne prošlosti. Ostaci utvrđenja i sećanje na heroja mača – Hunjadija, uslovili su vojnički izgled Kule.
Kombinacijom istorijskih stilova, naročito srednjovekovnih, težilo se ukazivanju za drevnost određene nacije, što nije karakteristično samo za Ugarsku, već je sa jačanjem militarizma u Evropi s kraja 19. veka, to postao dominantni vizuelni jezik. Milenijumska kula je svojim arhitektonskim oblikom trebalo da evocira slavne trenutke mađarske prošlosti: primordijalni – doba doseljavanja Mađara i zauzimanje teritorije, čija je suverenost neupitna i vojni – trijumf hrišćanske vojske predvođene mađarskim velikašem.
Upotreba istorije u sadašnojsti, nikada nije sama sebi cilj. Pozivanje na zlatno doba iz prošlosti, služi ustrojavanju budućnosti. Izgled kule i njena ideološka pozadina svedoče o mogućnosti dela vizuelne kulture da formulišu i predoče ono što politička realnost nije bila u stanju.
Sećajući se doba kada je Beograd bio u sastavu Ugarske, Mađari su mitsku pticu turul sa mačem u kandžama, koja se nalazila na vrhu zemunske Kule, upravili protiv prestonice Kraljevine Srbije. Isti slučaj je bio sa ostala tri spomenika na istočnoj, severnoj i zapadnoj granici kraljevstva. Njihova namena je bila da opomenu na prisustvo Ugarske u pomenutim krajevima i da Rumuniji, Rusiji i Austriji, nedvosmisleno ukažu na nepovredivost doktine o ugarskoj državnosti. Iako u sastavu Austrougarske monarhije, Mađari su značajan stepen samostalnosti ostvarili sklapanjem Nagodbe, čija se kulminacija ogleda u grandioznom projektu Milenijumske proslave.
Elem, umetnička dela i kanalisanje političke misli na polju kulture često u sebi često kriju strah od nadolazećih vremena. Upravo tu se i nalazi odgovor na pitanje kako spomenici preživljavju. Nešto više od dve decenije nakon Milenijumske proslave, raspadom Austrougarske, mnogo toga je nestalo. Novonastala Nezavisna Mađarska je zauzimala teritoriju za oko dve trećine manju nego što je bio slučaj sa Kraljevinom Ugarskom, a milenijumski spomenici su se našli duboko u teritoriji drugih država.
Svi osim zemunskog su srušeni, a on je jedini ostao da „gospodari Zemunom, Dunavom, Savom i brdima“, ali u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.
Kako je do toga došlo? Vratimo se konstaciji sa početka teksta. Koliko god bili ideologizovani, nacionalizovani i korišćeni u propagandne srvhe, spomenici ipak žive samostalni umetnički život. Ukalnjanje simbola ugarske državnosti: ptice turul, personifikacije Hungarije sa pročelja i natpisa 896–1896. ostavljen je prostor da se učita novo značenje, kao zalog preživljavanja.
Mnogi tekstovi, dostupni na internetu, ističu neispravnost naziva Gardoška kula i Kula Sibinjanin Janka, smatrajući jedino ispravnim naziv Milenijumska kula. Moramo iskazati svoje neslaganje. Recepcija spomenika predstavljala završnu fazu njegovog delovanja, koja se kreira putem vizuelne, istorijske i ideološke poruke. Izmena istorijskog konteksta je uticala na transformisanje jezika kojim spomenik komunicira. Donekle izmenjena forma pružila je mogućnost da primaoci poruke sebi približe značenje Kule nazvavši je Kula Sibinjanin Janka. Poimanje heroja Janoša Hunjadija je kroz narodnu tradiciju preoblikovano i prilagđeno potrebama drugih naroda. Sibinjanin Janko je „srpska verzija“ mađarskog heroja, poznatog i iz narodnih pesama. Ovom prilikom nećemo zalaziti u mitsko-istorijsku dekonstrukciju ličnosti Sibinjanin Janka, već ćemo ukazati na generativnu sposobnost mita da transformiše i očuva.
Spomeni
ci su živa stvar, podložna promenama, stoga je cilj razumeti nazive koji im ljudi pripisuju. Moć likovnog artefakta da konsturiše društvenu svest potveđena je činjenicom da je većinsko srpsko stanovništvo u Zemunu nakon Prvog svetskog rata, zanemarilo preteći potencijal spomenika ugarske veličajnosti, preoblikovavši ga u simbol svoga grada. U položaju Kule, istorijskom značaju lokaliteta, njenoj estetskoj privlačnost i monumentalnosti možemo tražiti razloge za njeno pretrajavanje. Iako je dugo vremena bila zapuštena, ipak je bila pred očima Zemunaca, ali i Beograđana, koji su je posmatrali preko Velikog ratnog ostrva. Danas živi novi život, a da li je Milenijumska, Gardoška ili Sibinjanin Janka, ostavljamo vama kao izbor.
ci su živa stvar, podložna promenama, stoga je cilj razumeti nazive koji im ljudi pripisuju. Moć likovnog artefakta da konsturiše društvenu svest potveđena je činjenicom da je većinsko srpsko stanovništvo u Zemunu nakon Prvog svetskog rata, zanemarilo preteći potencijal spomenika ugarske veličajnosti, preoblikovavši ga u simbol svoga grada. U položaju Kule, istorijskom značaju lokaliteta, njenoj estetskoj privlačnost i monumentalnosti možemo tražiti razloge za njeno pretrajavanje. Iako je dugo vremena bila zapuštena, ipak je bila pred očima Zemunaca, ali i Beograđana, koji su je posmatrali preko Velikog ratnog ostrva. Danas živi novi život, a da li je Milenijumska, Gardoška ili Sibinjanin Janka, ostavljamo vama kao izbor.
Leave A Reply