Fića, antibebi pilula i Koka-kola socijalizam: o izložbi “Šezdesete u Hrvatskoj – mit i stvarnost”

Prvi i poslednji eksponat izložbe “Šezdesete u Hrvatskoj – mit i stvarnost” su najveći i najmanji po svojim razmerama. Automobil Zastava 750, svima poznat kao fića, postavljen je ispred ulaza u izložbeni prostor zagrebačkog Muzeja za umjetnost i obrt, a najmanji – tabla antibebi pilula, pozajmljena iz Berlina, nalazi se na samom kraju. Naizgled bez ikakve povezanosti, autobomobil i farmaceutski proizvod kreiraju simbolički prostor šezdesetih godina koje su označile prekretnicu ne samo u Hrvatskoj, već u čitavoj Jugoslaviji, i utrle put načinu života koji danas praktikujemo.

Slike i prilike su imale posebnu privilegiju da ih kroz izložbu vodi njen autor, uvaženi profesor Zvonko Maković, koji je svojim delovanjem oblikovao generacije istoričara umetnosti na Odseku za povijest umjetnosti na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, ali i celokupnu kulturnu scenu Hrvatske, kako u proteklim decenijama, ništa manje i danas.

Jednom rečju izložba “Šezdeste u Hrvatskoj – mit i stvarnost” može se opisati kao: monumentalna! Na ideju da istraži i predstavi “zlatno doba Hrvatske u 20. veku” profesor Maković je došao pre 13 godina, prilikom izrade izložbe posvećene pedesetim godinama. U ovoj nameri ga je podržao direktor MUO-a Miroslav Gašparović, kustos izložbe, a u čitavom projektu je učestvovalo 70 ljudi, od kojih je skoro 20 stručnjaka iz različitih oblasti kultutre radilo na zasebnim delovima posvećenim filmu, fotografiji, pozorištu, muzici, industrijskom i grafičkom dizajnu, plesu, slikarstvu, skulpturi, spomenicima i tako dalje, čiji je doprinos pretočen u monografiju koja prati izložbu.

Početak izložbe je smešten u 1958. godinu kada su na Sedmom kongresu Saveza komunista Jugoslavije definisani novi pravci kojima se kretala jugoslovenska država. Glavna načela uobličena na pomenutom kongresu odnosila su se, pored podsticanja proizvodnje, i na promociju potrošačke kulture, što je dovelo do izmene u paradigmi svakodnevice. Turbulente posleratne godine u kojima se zemlja gradila, kao i strogi poststaljinistički režim (1948-1958), zamenila je liberalizcija u narednoj deceniji. Godine koje su se našle u fokusu izložbe ostavile su izuzetan trag u celokupnoj svetskoj istoriji. Podignut je Berlinski zid, započeo je Vijetnamski rat, izbila je Kubanska kriza, a socijalistička Jugoslavija je tražila svoje mesto između komunističkog Istoka i kapitalističkog Zapada. Koka-kola socijalizam, sintagma kojom je prof. Radina Vučetić naslovila svoju knjigu o procesu amerikanizacije šezdesetih u Jugoslaviji, simbolički i suštinski predstavlja ovo doba. Pojava Koka-kole 1968. godine ukazuje na sve veći prodor američkog uticaja u SFRJ, što je u ostalim komunističkim zemljama bilo nezamislivo. Tako jedan napitak postaje svedočanstvo o spoljnopolitičkim odnosima Jugoslavije, ali i celokopunom načinu života koji su vodili njeni stanovnici na razmeđu blokovskih podela.

Na Opatijskom festivalu 1958. Godine Ivo Robić i Zdenka Vučković izvode pesmu Moja mala djevojčica, čiji refren predstavlja svojevrsnu inauguraciju konzumerizma stihom “tata kupi mi auto, bicikl i romobil…”.

Situacija u Jugoslaviji nije bila idealna – postojanje Golog otoka, verbalnog delikta, cenzure i autocenzure nije negirano – ali isto tako procesi modernizacije, razvoja i pojave novih misli jasno su istaknuti na izložbi. Ekspanzija industrijske proizvodnje uslovila je veliko smanjenje nezaposlenosti, a radnici su bili u mogućnosti da deo svoje zarade troše na automobile (spominjane i u šlagerima), farmerke iz Trsta, veš mašine i šuškavce. Tako fića i rifle džins postaju statusni simbol, a odlazak u Trst u šoping ili na more istim tim autom, prerasta u  svedočanstvo o “urbanosti” pojedinca.

Fića je bio prvi automobil mnogih porodica, simbol motorizacije i najava novog doba. Njegova proizvodnja je započela 1955, a poslednji je napravljen 1985. godine.

Pažljivo postavljena izložba nam donosi informacije o promenama na polju celokupne ljudske delatnosti u ondašnjoj Hrvatskoj, od arhitekture i izgradnje višespratnica do muzičke umetnosti pretežno okarakterisane pojavom vinil ploča, džeza, rokenrola i zabavne muzike, preko filmova sa Milenom Dravić i Ljubišom Samardžićem i pesama Gabi Novak i Arsena Dedića. Skrenuta je pažnja i na seksualnu revoluciju i njene odjeke u Jugoslaviji, kao i na velike promene koje je donela u ljubavnim i seksualnim odnosima, pre svega među mladima, što je simbolički sublimirano u izloženoj tabli antibebi pilula, čija prezentacija evocira pojavu hipi-pokreta i kontrakulture šezdesetih.

Ne želeći da ovaj post bude obesmišljen nabrajanjem eksponata koji se na izložbi mogu videti, naša namera je da ukažemo na značaj ovakvih projekata koji transponuju realnost jednog doba u muzejski prostor. Sagledavanje ove dinamčne epohe na ograničenom području, otvara mogućnosti preispitivanja njenih tekovina, ali i istovremeni podsticaj na smeštanje u kontekst i poređenje sa sadašnjošću. Slike i prilike vam sa najvećim entuzijazmom preporučuju da posetite Muzej za umjetnost i obrt u Zgrebu i saznate sve, “od igle do lokomotive” o jednom, ne tako davnom vremenu.

Ipak, želimo da završimo nečim aktuelnim. Sve je manje pripadnika generacije koji su šezdesetih bili u srednjem životnom dobu, dok je mnogo više onih rođenih tada, i još više onih saživljenih sa dometima te epohe. Projekat poput ovog navodi na dekonstrukciju procesa našeg doba – kako smo od levisa došli do ajfona kao statusnog simbola, i postavljanja mnogih drugih pitanja. Koreni modernizacije i globalizacije u šezdesetim godinama doveli su do pojave digitalnog identiteta današnjice, koji je ništa manje inspirativan za proučavanje i promišljanje, od onog definisanog širokim farmerakama, kožnom jaknom i dugačkom kosom. No, ostavimo to za neki od budućih postova. Na kraju nam ostaje da čestitamo profesoru Makoviću na izuzetno odrađenom poslu, i da mu se zahvalimo na pružanju uzora u novim pristupima izučavanju kulture, koji iznova potvrđuju njen značaj.