Slike i prilike o izložbi “Slike velikih formata – svedočanstva epoha”

U petak 26. oktobra 2018. godine u Galeriji Matice srpske održana je svečanost povodom otvaranja nove izložbe, koja će postati deo stalne postavke ove institucije: Slike velikih formata – svedočanstva epoha, autorke Tijane Palkovljević Bugarski. Slike i prilike su imale tu čast da prisustvuju ovom događaju koji je upriličen povodom obeležavanja 171. godišnjice od osnivanja Galerije Matice srpske (tada Muzeuma) 1847. godine, pod okriljem Matice srpske u Pešti.

Mor Tan: Portret Save Tekelije, 1861.

Glavno mesto dešavanja bila je Velika sala u Galeriji u Novom Sadu koja od prošle godine nosi naziv po čoveku koji je bio doživotni predsednik Matice srpske – Savi Tekeliji. On je bio veliki dobrotvor i darodavac, prvi srpski doktor nauka i osnivač Tekelijanuma u Pešti, čime je omogućio školovanje siromašnim i talentovanim srpskim đacima. Sava Tekelija je 1840. godine Matici srpskoj zaveštao kolekciju porodičnih portreta, koja je bila osnova buduće umetničke kolekcije Muzeuma. Stoga je i više nego prikladno što je monumentalni portret Save Tekelije, delo mađarskog umetnika Mora Tana iz 1861. godine, dobio centralno mesto na ovoj izložbi, kao hronološki i simbolično početna tačka.

Ovaj po svemu pardni porteret, nalazi se između dva, po poetici različita, modernistička dela Petra Dobrovića. U pitanju su zvanični portreti Mihaila Polita Desančića i Svetozara Miletića rađeni za zgradu Novosadskog magistrata. Veličina ovih portreta se pre odnosi na jasan i čvrst politički stav ove dvojice intelektualaca, kao i na načela njihove slobodarske politike, nego na dimenzije platna. Na zidovima levo i desno od ovih dela, nalaze se dve fizički i sadržajno suprotstavljene celine: na jednom zidu su grupisana dela religiozne tematike Uroša Predića, Stevana Aleksića, Ferenca Ajzenhuta (Ferencz Eisenhut), a među kojima je i impozantno Raspeće Hristovo Paje Jovanovića, koje svojim formatom, mračnim tonalitetom i kompozicijom, ostavlja snažan utisak na posmatrača; dok su na suprotnom zidu izložena dela koja se mogu podvesti pod celinu modernizmi u srpskoj istoriji umetnosti. U okviru nje su izložena dela Save Šumanovića, Milivoja Uzelca, kao i Zore Petrović, naše slikarke koja je stvarala sredinom 20. veka na platnima velikog formata.

Fotografija postavke: “Slike velikih formata – svedočanstva epoha”

Naspram tri portreta jednih od vodećih ličnosti u istoriji srpskog naroda, nalaze se građanski pojedinačni i porodični portreti vojvođanskih Srba, koje su radili Paja Jovanović, Jovan Popović i Jovan Dima. Među njima je, čini se zalutali, vladarski portret kralja Aleksandra Karađorđevića. Ovaj portret je u rađen u paru sa portretom kraljice Marije, koji se nalazi u okviru stalne postavke Galerije Matice srpske. Zajedno su se nalazili u zgradi Magistrata i bili su u funkciji zvanične dinastičke reprezentativne politike. Na drugom delu istog zida, grupisana su dela koja svedoče o ratnoj istoriji srpskog naroda. Veliki kosač Stevana Aleksića, Lubardin Kosovski boj, Svitanje Đorđa Teodorovića, i na kraju Borba srpske konjice ruskog slikara Afansija Ivanoviča Šelumova, nastala 1926. godine, i koja je tek sada doživela svoje premijerno prikazivanje.

Cilj ovog teksta svakako nije obesmišljavanje izložbe pukim nabrajanjem dela. Ovim kratkim pregledom smo želele da vas zainteresujemo i dočaramo delić onoga u čemu ćete imati priliku da uživate kada posetite izložbu, kao i da vam skrenemo pažnju na značaj ovakve postavke koja obuhvata dela nastala na našim podnebljima tokom druge polovine 19. i prve polovine 20. veka, i koja predstavljaju svedočanstva istorijskih i društveno političkih okolnosti u širokom vremenskom rasponu. Ona takođe ukazuju i na položaj i uologu Galerije Matice srpske kako u kreiranju, tako i očuvanju nacionalnog identiteta, vodeći brigu o delima bez obzira na njihovu društvenu angažovanost što predstavlja srž očuvanja kultrunog identiteta jednog naroda.

Sava Šumanović: “Na bunaru”, 1924.

Prvi kriterijum za odabir dela bio je njihov format. Iako se u prvi mah čini veoma riskantnim da ta jedna osobina bude objedinjujući faktor koji će držati celu postavku u kojoj su izložena dela različitih epoha, vizuelnih poetika i sadržaja, radi se zapravo o jednoj veoma skladnoj celini višeslojnih značenja. Deo izloženih slika prirpada delima koja su rađena za javnost, koja su imala angažovanu funkciju i koja su samim tim morala da se odlikuju grandioznošću i veličajnošću. Veliki formati su retko kada bili izbor samog umetnika, uglavnom su naručivani od strane crkve i države, stavljeni u službu nacionalne ideje i buđenja patriotskih osećanja kod posmatrača. Samim tim su istorijske i religiozne teme bile najdominantnije, prve kao deo mehanizma građenja nacionalnog identiteta, dok su druge bile u funkciji pobuđivanja religioznih osećanja naroda koji se nalazi na teritoriji dva carstva. Paradni portreti političkih figura, ali isto tako i građanski portreti veleposednika i učenih ljudi, su imali zadatak da ovekoveče one koji su svojom funkcijom, položajem i znanjem doprineli unapređivanju i izgradnji jednog naciona. Na kraju, i modernizmi, kako je autorka izložbe nazvala dela nastala sredinom 20. veka, svoj izraz nalaze u velikom formatu. Ovakva dela su nastajala za svetske izložbe, koje su srpski umetnici videli kao šansu da predstave svoj rad, a država ih je u tome ohrabrivala i podržavala, smatrajući to prilikom za promociju, zbog čega je često i definisala poželjne teme. Veliki formati su za ovakve događaje rađeni iz pre svega praktičnih razloga – dela su morala da dominiraju dimenzijama i koloritom kako bi pridobila pažnju publike u moru drugih ostvarenja.

Izložba Slike velikih formata – svedočanstva epoha i sama zaslužuje epitet monumentalna. Možda sala Galerije Matice srpske u kojoj se nalazi postavka, nije po dimenzijama monumentalna kao što je to sala slika velikih dimenzija u Luvru (Louvre), ali je svakako po sadržaju i značaju. Izložena dela govore o vremenu u kojem su nastala,  o istoriji Srba, istoriji umetnosti na ovim prostorima, i na kraju o prošlosti i značaju institucije u kojoj se danas nalaze. Istorijat odabranih dela nam govori i o smenama vlasti, ideologija i režima, s obzirom da je veliki broj njih, zbog svoje nepodobnosti, nakon Drugog svetskog rata donet u Galeriju na čuvanje iz adminstrativnih zgrada poput Dunavske banovine i zgrade Magistrata u Novom Sadu.

Fotografija postavke: “Slike velikih formata – svedočanstva epoha”

Slikajući dela velikih formata srpski slikari su težili da afirmišu sebe kao majstore svog zanata, da se istaknu i pronađu svoje mesto u širim evropskim okvirima. Glorifikujući nacionalnu umetnost, ali i sebe, umetnici sa ovog podneblja su pažljivo pratili rad svojih savremenika kao i aktuelne trendove. Zajedno sa naručiocima i pokroviteljima su koristili format slike kao i vizuelnu poetiku da iskažu prestiž, bogatstvo, moć, i da zadive publiku. Na ovaj način sagledana, ostvarenja velikih formata su nezamenjljivi svedoci vremena u kojima su nastala.

Na kraju, smatramo prikladnim da ovom prilikom čestitamo 171. rođendan Galeriji Matice srpske, i da izrazimo naše divljenje prema realizovanim projektima, ali i prema celokupnom funkcionisanju jedne institucije značaja i ranga kakva je Galerija.

Zahvaljujemo se kolegama iz Galerije Matice srpske na ustupljenim reprodukcijama za ovaj tekst.