Kada smo prvi put posetile kuću i atelje Ivana Meštrovića u Zagrebu bio je novembar 2014. godine, a mi na četvrtoj godini studija. Tog hladnog subotnjeg jutra smo se uspele do Gornjeg grada, požurivši da stignemo u atelje odmah nakon što ga otvore, da bismo uspele da sve lepo da obiđemo pre povratka za Beograd. Međutim, mi jesmo stigle, ali ljudi koji je trebalo da ga otvore nisu; tako smo završile u simpatičnom lokalu prekoputa, iz kog smo uz plazmu i caffe latte nadgledale kada će se neko pojaviti da otvori vrata Meštrovićevog ateljea, po svemu sudeći, samo za nas.
Slike i prilike u Ateljeu Ivana Meštrovića, 2018.
Tako je i bilo, satima smo tumarale Meštrovićevim domom i vodile jako zanimljive razgovore sa ljudima koji ovde rade. Ova kuća ima neku posebnu toplinu, da li je to od narandžastih zidova, puno korišćenog drveta i od ušuškanog unutrašnjeg dvorišta ili je od svih onih skupltura Bogorodice, umetnikove majke, dece, Mikelanđela, i glave beogradskog Pobednika? Ne možemo tvrditi ni jedno ni drugo, verovatno je od svega, a da je magično – jeste. Od tada, svaki put kada posetimo Zagreb, Meštrovićevom ateljeu se vraćamo sa pokloničkim žarom, možda zato što i dalje na frižideru čuvamo magnet sa ovim zapisom:
Ivan Meštrović
Moja se umjetnost izražava u tvrdom drvu i kamenu, ali ono što umjetnost sadržava nije ni od drva ni od kamena, ono je izvan prostora i vremena. Umjetnost je pjesma i molitva u isti mah.
Ovo je nesumnjivo tačno, no vratimo se ipak prostoru i vremenu u kom je delovao Meštrović – u pitanju su Jugoslavija i prva polovina 20. veka, krenimo od samog početka.
Plakat za izložbu u Kući Bečke Secesije, 1910.
U Letopisu Matice srpske 1910. godine izašao je sledeći članak: Miloš Obilić u Beču pred zgradom “Secesije”! Ne razabravši se od čuda ulazite unutra, i prvi vam pogled pada na dva reda karijatida,… a oko karijatida junaci u borbi, ranjenici, udovice, guslar, pastiri i još druge slike i prilike… karijatide su zbilja namenjene za jedan hram, za hram narodnih svetinja, kao što ga je zamislio naš veliki umetnik Ivan Meštrović.
To su bile godine u kojima je misao o oslobođenju južnoslovenskih naroda od tuđinskih vlasti jačala iz dana u dan, a vizija mlade jugoslovenske nacije zadobijala i svoj materijalni izraz – u kamenu i bronzi. Fragmenti Vidovdanskog hrama Ivana Meštrovića predstavljaju prekretnicu i u političkom i umetničkom pogledu, a ovih dana kada se navršava sto godina od nastanka prve Jugoslavije – pravi je trenutak da se prisetimo vrhunskih dela koja su najavila stvaranje ove države.
Vidovdanski hram nikada nije do kraja ostvaren, kao što nije ni ideja iz koje je potekao, danas su ostali samo sjajni fragmenti i jugoslovenske misli i jugoslovenske umetnosti koji nas podsećaju na blistavu utopiju zbog koje je proliveno mnogo krvi.
Ivan Meštrović: Miloš Obilić
Ali devetstotih godina ništa nije izgledalo tako. Talentovani Dalmatinac, formalno školovan u Beču, umetnički zaokružen u Parizu, započeo je stvaranje skulptura inspirisanih Kosovskim mitom još 1904. u francuskoj prestonici. Najsnažniji srpski mit postaje sve značajniji poslednjih decenija 19. veka kada su se granice Kraljevine Srbije približile Kosovu i Metohiji, a misao o potpunom oslobađanju od Turka sve više jačala. Međutim, dolaskom dinastije Karađorđević na srpski presto i sve nepovoljnijoj situaciji po slovensko stanovništvo u susednim carevinama – Habzburškoj i Osmanskoj ideja o jugoslovenskom nacionalnom jedinstvu postaje sve snažnija. Na kulturnom planu je to bilo jasno uočljivo na Prvoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbu u Beogradu, septembra 1904. godine – kada je obeležavana stogodišnjica Prvog srpskog ustanka, ali i povodom krunisanja Petra I Karađorđevića za srpskog kralja. Ivan Meštrović je učestvovao na ovoj izložbi.
Pre nego što će se proslaviti u Rimu, Meštrović je svoje skulpture iz Kosovskog ciklusa izlagao u zgradi Bečke Secesije 1910, koje su s jedne strane izazvala talas oduševljenja zbog umetničke vrednosti predstavljenih dela, ali i talas bojazni usled materijalizovane pretnje Južnih Slovena, koja je već neko vreme potresala Austrougarsku. Tako se skulptura Miloša Obilića koju danas možete videti u Narodnom muzeju našla na ulazu, između Klimtovih vaza na leđima bronzanih kornjača, najavljujući novog jugoslovenskog čoveka. Meštrovićev snažni rasni izraz je prepoznao i Jozef Štrigovski, proslavljeni bečki istoričar umetnosti:
Teško nama, ako Meštrovića shvate njegovi sunarodnici, i ako se u znaku njegove umetnosti ujedine!
Spoljašnjost paviljona Kraljevine Srbije na Međunarodnoj izloćbi u Rimu, 1911.
Iste godine kada je izložio ova dela u Beču, Meštrović ih je prikazao i u Zagrebu na izložbi društva Medulić pod parolom Nejunačkom vremenu u prkos!. Okosnocu ove izložbe je predstavljao slikarsko-vajarski ciklus Marka Kraljevića Mirka Račkog, Tomislava Krizmana, Ljube Babića i Meštrovića. Politički naboj fragmenata Vidovdanskog hrama dosegao je vrhunac 1911. godine kada je umetnik odlučio da okrene leđa državi čiji je stanovnik bio i da svoje skulpture izloži u paviljonu Kraljevine Srbije u na Međunarodnoj izložbi u Rimu, kojom je Italija obeležavala pedesetogodišnjicu od ujedinjenja.
Ivan Meštrović: “Srđa Zlopogleđa”
Izložbeni paviljon, u kom su zajedno izlagali Srbi i Hrvati, bio je podeljen na šest delova od kojih su četiri bili posvećeni ciklusu Marka Kraljevića sa zagrebačke izložbe. Unutrašnji raspored je predstavljao delimičnu relizaciju Meštrovićeve ideje Vidovdanskog hrama: ulazilo se između dva reda karijatida koje su vodile do velike sfinge. Levo i desno od karijatida i fragmenata hrama se ulazilo u kružnu prstoriju ispod velike kupole u čijem centru je bila konjanička skulptura Marka Kraljevića, centralni motiv čitvog paviljona. Okolo su bile glave Turaka i srpkih heroja, a u prostorijama desno i levo slike iz Markovog ciklusa.
Da bi od njih napravio nove, jugoslovenske heroje, Meštrović je kosovske junake – Miloša Obilića, Srđu Zlopogleđu, Banović Strahinju i pre svega snažnog i prkosnog Marka Kraljevića prikazao bez jasnih nacionalnih, srpskih ili hrvatskih osobenosti. Vidovdanski fragmenti i hram je trebalo da evociraju zlatno doba jugoslovenske nacije koje seže mnogo dalje od Kosovske bitke. Ona je zamišljena kao drevna, primordijalna zajednica čiji koreni sežu u maglovitu prošlost, u doba kada su južnoslovenski narodi bili jedno. Arhitektura paviljona oslikava istu ideju: s jedne strane je trebalo da prati skulpture, a s druge je morala da izbegne formalne, stilske i vizuelne asocijacije na kulturne tradicije Srba i Hrvata. Prema rečima Dimitrija Mitrinovića, jugoslovenska umetnost Ivana Meštrovića predstavlja nacionalnu religiju Jugoslovenstva, on naglašava da Vidovdanski hram predstavlja Jugoslovenstvo – istorijsko i legendarno… gledano dušom kroz mitos srpskoga predanja.
Ivan Meštrović: “Kraljević Marko”
Kosovo je za samog umetnika predstavljalo simbol stradanja, muke i poniženja, svih jugoslovenskih naroda, a u isto vreme simbol njegovog ponosa i izvor nade. Naime, već naredne godine otpočeće Prvi balkanski rat u kom će Kraljevina Srbija nakon Kumanovske bitke ponovo zauzetiteritoriju Kosova. Isticano je da ovom pobedom nakon petsto godina ispunjen kosovski zavet i da je sveta srpska zemlja osvećena. Tim povodom će Meštrović izraditi medalju kosovskim osvetnicima, a zatim nastaviti rad na Vidovdanskom hramu.
Drveni model za Vidovdanski hram umetnik je završio 1913. godine, a predstavljao je svetilište jugoslovenske religije. On je zamišljen kao monumentalan skulptorsko-arhitektonski projekat, sa secesijskim stilskim obeležjima – jugoslovenska Valhala, oblika latinskog krsta, dužine dvesta, a širine sto četrdeset metara, sa ogromnom kupolom nad centralnom prostorijom i kulom visine od preko sto metara sa večnom vatrom na vrhu – koja kroz pet elevacija simboliše pet vekova turskog ropstva.
Ivan Meštrović: Drveni model za Vidovdanski hram
Meštrović je zamislio da hram treba da bude izgrađivan polako i tijekom nekoliko generacija, na način kolektivnog umjetničkog rada prema jednom planu, kao što su se u staro vrijeme izgrađivale katedrale. Nikola Pašić je bio najzaniteresovaniji za njegovu izgradnju, pa je pozvao Meštrovića da maketu izloži u Beogradu. Pašić nije hteo da hram bude negde zabačeno u Staroj Srbiji, već na Kalemegdanu ili na Avali. Već tada je i samom Meštroviću bilo jasno da do izgradnje neće doći, što zbog brojnih polemika, koncepcijskog i idejnog razmimoilaženja koje je imao sa vlastima u Beogradi, što zbog enormne cene izgradnje.
Ivan Meštrović: Paviljon Kraljevine Srbije na međunarodnoj izložbi u Rimu, 1911.
Vidovdanski hram je, zajedno sa Vidovdanskim fragmentima i drugim Meštrovićevim skulpturama prvi put javno izložen 1915. godine na velikoj samostalnoj izložbi u Muzeju Viktorija i Albert u Londonu. Izložbu je organizovao Jugoslovenski odbor kako bi privukao pažnju britanske javnosti i ukazao na zajedničko kulturno nasleđe južnoslovenskih naroda. Meštrović je i sam bio član Jugoslovenskog odbora koji sa srpskom vladom 1917. godine potpisao Krfsku deklaraciju kojom je dogovoreno stvaranje južnoslovenske države.
Vidovdanski hram izložen u Viktorija i Albert muzeju, 1915.
Jugoslavija, odnosno Kraljevina SHS, je nastala 1. decembra 1918. godine, a Meštrović će ostati ne samo njen ideator, već i najistaknutiji umetnik, čija će dela biti zauvek upisana u jugoslovensku istoriju. Vidovdanski hram i Kosovski mit će ubrzo izgubiti na značaju, a ideja koju emanira ovo delo, već u prvim godinama južnoslovenske države će početi da se transformiše i raspada. Maketa jugoslovenskog svetilišta se danas može videti u Narodnom muzeju u Kruševcu – počiva tamo odakle su kosovski junaci krenuli u boj. To takođe ima svoju ideološko-političku pozadinu, u koju nećemo zadirati ovom prilikom. Jedino što nam preostaje jeste da uživamo u estetskom potencijalu ovih dela koji ne mogu osporiti ni najgori jugomrzitelji, ali istovremeno bi valjalo i da naučimo nešto iz njih – umetnost je realnost viša od života i ponekad, ako pokušamo da je dosegnemo, možemo se survati u ponor.
You might also like
Leave A Reply