Kult ličnosti Svetog Save: Od poniznog monaha do nacionalnog heroja

Na našem blogu je više puta bilo reči o stvaranju jedne nacije, nacionalnom zanosu, kao i glavnim nosiocima nacionalne ideje: o slavnoj prošlosti, nacionalnim herojima, tradiciji, itd. Čini se da su svi ti elementi najbolje i najpotpunije objedinjeni u liku Svetog Save, sinu velikog župana, monahu, prvom srpskom arhiepiskopu, prosvetitelju, ali i “diplomati” i pomiritelju srpskog naroda.  Koliko je kult ovog svetitelja i dalje duboko ukorenjen u nacionalnu svest, osim proslavljanja Savindana potvrđuje i nedavno snimljena serija Nemanjići, diskutabilnog scenarija, ali i prošlonedeljna poseta ruskog predsednika Vladimira Putina koja se završila upravo u hramu posvećenom najvećem srpskom svetitelju.

U osnovnim i srednjim školama već uveliko traju pripreme za obeležavanje 27. januara – školske slave. Učenici provode vreme vežbajući i učeći recitacije pesama posvećenih Svetom Savi, kao i tekstove mini predstava koje opisuju život mladog princa koji se odrekao raskošnog života i pobegao u svetogorski manastir (o istinitosti legendi, i generalno srednjovekovnom načinu razmišljanja bavićemo se u nekom drugom postu), i naravno neizostavnu himnu Svetom Savi Uskliknimo s ljubavlju. Međutim ono čime mi želimo da se pozabavimo u ovom tekstu je kada je i na koji način došlo do uobličavanja ovog kulta i uspostavljanja praznika.

Uobličavanje kulta nacionalnog svetitelja u cilju održavanja nacionalne tradicije

Srpska pravoslavna crkva je lik i dela Svetog Save negovala kontinuirano od srednjeg veka, što je vidljivo i po likovnim predstavama prvog srpskog arhijereja u sakralnoj umetnosti. Međutim, do jačanja kulta i njegovog uzdizanja na viši, nacionalni, nivo dolazi tek u 19. veku. To se pre svega treba pripisati društveno političkoj klimi ondašnje Evrope, kao i rastu nacionalnog zanosa koji je zahvatio i srpski narod, kako na teritoriji Habzburške monarhije, tako i na teritoriji Osmanske imperije.

U okviru nacionalnih ideologija 19. veka traženje ideala u srednjovekovnoj prošlosti, kao zlatnom dobu, imala je važno mesto u konstituisanju jedne nacije. To je bio slučaj i u kreiranju srpskog nacionalizma, važnog za Srbe u tuđim državama, koji su na taj način održavali kontinuitet sa prošlošću, a na zamahu dobija odmah nakon početak oslobađanja Srba od Turaka i formiranja sopstvene države. Doba Nemanjića tako postaje politički i crkveni ideal, na kome su obe strane zasnivale svoj legitimitet. Tako i kult skromnog i poniznog arhiepiskopa prerasta u kult nacionalnog heroja, što je uslovilo i njegovo proslavljanje van crkvenih krugova.

Kao jedna od najrnajih svetkovina posvećenih Svetom Savi, van crkvenih okvira zbila se 1806. u Aradu (danas u Rumuniji),

Freska Sv. Save u manastiru Mileševa

zahvaljujući njegovom imenjaku Savi Tekeliji, istaknutom patrioti, pravniku i dobrotvoru. Tada dolazi do obeležavanja “14. januarija”, odnosno 27. po gregorijanskom kalendaru – datum kada je Sv. Sava preminuo 1236. godine u Trnovu u Bugarskoj. Tada je o značaju proslavljanja nacionalnih svetitelja govorio i paroh aradske crkve:

„Vozdignite trube i psaltire, vozdignite serbska oružja i vojnike; prostirite glas, zvuk i grom topova; da grmi zemlja, da čuju vozdusi i vesele sa nebesa – Serbljina po Serblji slave, Serbskoga kolena knjazu čest Serblji odaju; veslite se malo i veliko, slaveći našega Patrona.“

Prema sačuvanim opisima ove proslave iz 1806. godine može se zaključiti da je ona tako i izgledala: ulicama su marširali građani praćeni muzikom, a pucalo se i iz pušaka i iz topova.

Sa druge strane, najraniji počeci školske proslave Sv. Save vezuju se za Zemun gde je 1812. osnovan školski fond za proslavljanje prvog srpskog arhiepiskopa. Zemun je tada takođe pripadao Habzburškoj monarhiji, što ukazuje na uzdizanje Savinog kulta kod Srba sa druge strane Save i Dunava. U Kneževini Srbiji u prvim decenijama 19. veka Sv. Sava nije šire proslavljan, tek je 1841. knez Mihailo potpisao uredbu o ustanovljenju školskog fonda i naredio da se proslavlja “svake godine, po svim crkvama Srbije, praznik sv. Save, prvog arhiepiskopa i prosvetitelja srpskog”. Praznovanje je obuhvatalo crkveno-narodne elemente, kao i elemente onovremenih formi spektakla, a pravila koja su uspostavljena na početku su se održala sve do 1945. godine. Na taj dan bi se, po jutrenju, okupili profesori i učenici i otišli u crkvu na liturgiju, posle čega bi se oformila litija koja je išla kroz grad. Pripremao se slavski kolač i koljivo što je ukazivalo na verski karakter, dok su način proslave, ispaljivanje plotuna, osvetljavanje zgrada, prigodni govori, i najzad Svetosavka himna, ukazivali na onovremeni značaj proslavljanja ovog praznika.

Korice knjige “Srpske Narodne Pesme”, gde je prvi put objavljena Himna Sv. Savi

Svetosavski bal

     Još jedan vid svetkovine vezan za obeležavanje dana Svetog Save jeste Svetosavski bal. Kao što smo već napomenule, obeležavanje nacionalnih i verskih praznika je bilo od velikog značaja za održavanje srpskih zajednica van granica Srbije. Tako je po nalogu srpskog kneza Miloša Obrenovića 1846. godine u Beču održan prvi Svetosavski bal. Malo je poznato da je upravo za ovaj događaj, poznati kompozitor Johan Štraus Mlađi komponovao Srpski kadril, koristeći srpske narodne pesme kao osnov za kompoziciju.    

Likovne predstave sv. Save

Kult Sv. Save i isticanje njegove prosvetiteljske uloge uslovilo je odgovarajuću reprodukciju i u likovnim umetnostima, naročito od polovine 19. veka. Tada se formulišu različite teme i prikazi scena iz njegovog života, a započinje i polemika o podizanju hrama na Vračaru. Scene iz života nacionalnog svetitelja su slikali neki od najznačajnijih srpkskih slikara, poput, Pavla Simića, Steve Todorovića, Đorđa Krstića, Uroša Predića, itd.

Na zvonu Visoke Škole u Beogradu, u ustaničkom Beogradu, bio je izliven lik Svetog Save i košnica sa pčelama. Ovaj amblem trebalo je da ukaže na njegovu ulogu kao prosvetitelja, kao i doprinos radu i obrazovanju. Nakon ponovnog pridobijanja vlasti, Turci su zvono uklonili, i sve do 1905. godine se nalazilo u manastiru Svetih Arhanđela u Kučevištu u Skopskoj Crnoj Gori, kada je ponovo vraćeno u Beograd u zgradu novosnovanog Univerziteta,

Đorđe Krstić: “Sv. Sava blagosilja Srpčad”

U 19. veku nastaju obimni ciklusi posvećeni životu prvog srpskog arhiepiskopa, koji su obuhvatali sledeće scene: Odlazak u Svetu

Goru, Postrig Sv. Save, Molitva Sv. Save, Sv. Sava vaskrsava i monaši Stefana Prvovenčanog, itd. Posebno mesto u okviru razvoja nacionalnog lika zauzimala je tema Sveti Sava blagosilja Srpčad. Ona se zasnivala na isticanju njegove prosvetiteljske uloge u srpskom narodu. Naročito je bila popularna monumentalna predstava koju je uradio Đorđe Krstić. U pitanju jedna u potpunosti nacionalizovana scena: prikazana su srpska deca obučena u različite narodne kostime, što treba da ukazuje na više srpskih oblasti. Možda najbolje tumačenje ovog dela donosi Mihailo Valtrović:

„Misao je čista i jasna, i potiče prirodno iz one predstave koja se u srpstvu stvorila o Sv. Savi kao narodnom prosvetitelju. Opštost njena izvedena je dopadljivo složenim kolom predstavnika sviju srpskih krajeva oko Sv. Save, kao uzvišenog i opšte štovanog učitelja.“

Ovo Krstićevo delo bilo je grafički umnožavanje, a dospelo je i na razglednice, pa je samim tim postalo jedna od najpopularnijih patriotskih ikona rasprostranjenih u narodu.

Naravno, ni ova priča o prošlosti neće proći bez komentara na sadašnjost u kojoj živimo. Kao i u 19. veku, tako i danas kreiranje i održavanje tradicije predstavlja sastavni deo kreiranja nacionalne ideje. To naravno podrazumeva i kontinuirano proslavljanje nacionalnih praznika. Praznici se koriste kao jedno od sredstava koje pripadnike jednog naroda treba da poveže, ma koliko god daleko živeli, podsećajući ih na dane zajedničke slavne prošlosti.