Postoji jedna priča o meni koju će vam moj otac uvek rado ispričati ako vas ja upoznam sa njim – ja je se lično ne sećam ali sam je toliko puta čula da mogu gotovo da vidim sledeću scenu: na Oplencu ispred crkve stoji jedna četvorogodišnja čupavica sa tršavom kosom privezanom u rep i dok je jednu ruku dala svom tati, drugom pokazuje na crkvu i izgovara da je tu sahranjen čika Pera. Utom im prilazi jedna žena koja kaže čoveku sa ćerkicom da ju je sramota jer mala bolje poznaje dinastiju Karađorđević od nje, a čovek se blago osmehu i pomazi svoje dete po kosi.
Pored jedne knjižice o Paji patku, knjige bajki i „Riznice čika Jove Zmaja“, obavezna literatura za listanje i gledanje slika u mom predškolskom uzrastu bile su i tri knjige iz toma „Golgota i vaskrs Srbije 1914-1918“, u kojima je pomenuti čika Pera – zapravo kralj Petar – glavni junak. Pored toga, Topola i Oplenac su od Rače, mesta gde sam se rodila i odrasla (za one koji su tek uključili ovaj kanal), udaljena manje od pola sata vožnje, pa smo vikendima odlazili u šetnje oplenačkom šumom uz obavezan obilazak Karađorđevog grada i Crkve Svetog Đorđa.
I pre nego što pređem na priču o arhitekturi mauzoleja Karađorđevića čiji me sklad, svedenost i monumentalnost uvek iznova oduševe, volela bih da vam ispričam još jednu priču. Ovih nedelja se čini kao da Sofija i ja rekapituliramo svoju ličnu istoriju iz konteksta istorije umetnosti, i samo to postavljamo na blog. I to jeste tačno, ali blog tome i služi, složićete se?
Elem, ovu priču bi vam ispričala moja sestra iako se radi o prezentaciji koju sam držala na fakultetu, a vi se možete zapitati šta je moja starija sestra, tada studentkinja prava, tražila na istoriji umetnosti u čuvenoj učionici 401 – došla je da me sluša kako govorim o izgradnji crkve na Oplencu jer meni to bilo jako važno. Tada smo na predmetu koje se bavio arhitekturom u Srbiji pripremali prezentacije kao predispitnu obavezu koje je trebalo da traju 15 minuta, a ja sam o oplenačkoj crkvi pričala sigurno pola sata, a možda i 45 minuta. I ono što moja sestra uvek istakne, umirući od smeha pritom, kako su kolege nakon završetka vežbi krenule da izlaze iz učionice, a ja se nisam zaustavljala, uz to izgovarajući: „još samo ovo da kažem!“.
I evo, dosta godina posle tih vežbi Sofija i ja smo započele blog, pa možemo na miru da pišemo, ja o Oplencu bez zadrške, ona već o svojim preokupacijama.
Šalim se naravno! 😀 U nastavku sledi koncizna priča o izgradnji crkve i njenoj arhitekturi, a ja ću iskoristiti ovu priliku da se izvinim kolegama i asistentkinji Vladani na nepoštovanju njihovog vremena, ali, u moju odbranu – to je bila jedinstvena prilika da držim slovo o prvom velikom umetničkom delu sa kojim sam se susrela u životu.
Zašto Oplenac?
Topolu je Karađorđev ustanak uveo u istoriju. Karađorđe je nakon prvih pobeda nad Turcima od nje napravio centar oslobođenog dela Srbije. Između 1811. i 1813. godine tamo je podigao utvrđeni grad sa trospratnim kulama, dva konaka – gostinski i porodični, kao i crkvu. Nakon propasti Prvog srpskog ustanka Karađorđev grad su devastirali Turci, a smene dinastija Karađorđević i Obrenović na čelu Srbije učinile su da obrenovićevci u potpunosti razruše utvrđenje u Topoli nakon Topolske bune 1877. godine. Danas se podno Oplenca nalazi zaštićena prostorna celina Karađorđevog grada koju čine Karađorđev konak, crkva posvećena Bogorodici i školska zgrada, kao i monumentalni spomenik srpskom voždu podignut tridesetih godina prošlog veka, o ostalom saznajemo preko ilustracija putnika namernika.
Ključni trenutak za oživljavanje Topole kao prostora koji čuva sećanje na neustrašivog vožda i rodonačelnika dinastije Karađorđević bio je povratak Petra Karađorđevića, njegovog unuka, u Srbiju nakon Majskog prevrata 1903. godine kojim je srpski presto ostao upražnjen, a loza Obrenovića ugašena. Dolazak nepoznatog čoveka u poodmaklim godinama na čelo Kraljevine Srbije uslovio je potrebu za oživljavanjem sećanja na lik i delo njegovog slavnog pretka koji je poveo Srbe u borbu za oslobođenje od Turaka jedan vek ranije. Tim povodom se 1904. godine organizuje raskošno krunisanje Petra I Karađorđevića, a istom prilikom se obeležava stogodišnjica od podizanja Prvog srpskog ustanaka. Iste godine kada je krunisan za srpskog kralja, Petar I je sproveo svoju ideju koju je negovao još u izgnanstvu – da podigne crkvu-mauzolej u kojoj bi bili sahranjivani svi članovi porodice Karađorđević.
Brdo iznad Karađorđevog grada koje i fizički dominira šumadijskim krajolikom ime je dobilo po oplenu, drvenom delu na volovskim kolima, koji su topolski seljaci pravili od hrastova sa obronaka Oplenca. Na vrhu uzvišenja, skrivene među hrastovim i lipovim krošnjama, danas se uzdiže pet oplenačkih kupola, plavičastog krova sa pozlaćenim rebrima. Pod njihovim svodovima ne čuva se samo istorija jedne dinastije već slavna i mučna istorija čitavog srpskog naroda.
O projektima za crkvu
Želeći da izgradi dinastičku grobnicu po uzoru na kriptu francuskih kraljeva u opatiji Sen Deni, ili na mnoge sa kojima se susreo boraveći u Evropi, kralj Petar I je krajem 1903. godine raspisao konkurs za podizanje nove crkve u Topoli. Odmah je propisano da crkva „treba da je monumentalna i da je u srpsko-vizantijskom stilu“. Namera za podizanje crkve potekla je od samog kralja, pa je i finansirana od njegovih ličnih sredstava, a ne iz državne kase. Ocenjivački odbor bio je sastavljen od uglednih arhitekata i kulturnih radnika – Mihaila Valtrovića, bivšeg upravnika Narodnog muzeja i arhitekte, zatim Andre Stevanovića, profesora na Tehničkom fakultetu i graditelja koji je za sobom imao brojna ostvarenja i na kraju Dragutina Đorđevića, arhitekte u Ministarstvu građevine i projektanta Treće beogradske gimnazije. Prvi konkurs za crkvu na Oplencu nije doneo kvalitetno rešenje iako su autori pristiglih projekata bili etablirani arhitekti. Prvu nagradu dobio je Nikola Nestorović svojom skicom „Zadužbina“ koja je arhitektonskim oblikom podsećala na Gračanicu, dodatno obogaćena ornamentikom moravske arhitekture – tako tipične za srpsko-vizantijski stil. Kritičar predloga za oplenačku crkvu Dimitrije T. Leko ovo rešenje karakteriše na sledeći način: „Ovaj pokušaj da se oblici Gračanice nakite, zaodenu ornamentikom i potonjeg perioda, nije imao uspeha; jer umesto monumentalnosti postigao se utisak golubarnika…“. Uz nedovoljno izvora nije moguće utvrditi tačan sled događaja u izgradnji crkve na Oplencu, ali sudeći po svečanosti polaganja kamena temeljca, njena izgradnja je započela po drugonagrađenom projektu arhitekte Vladimira Popovića, koji će ubrzo biti zamenjen drugim.
Kamen temeljac za Crkvu Sv. Đorđa na Oplencu svečano je položen 24. septembra 1907. godine na dan Svetog Simona, odnosno prvog sprskog kralja Stefana Prvovenčanog, što je još jedan dokaz potrebe aktuelnog monarha da se poveže srpskim srednjovekovnim kraljevstvom, ne samo putem arhitektonskih oblika koji su oživljavali zlatno doba nacije, već i ovakvim simboličkim istupima. Povelju položenu u temelje crkve potpisali su kralj Petar, mitropolit Dimitrije, ministri Nikola Pašić i Andra Nikolić i arhitekt „protomajstor“ Vladimir Popović. Međutim, ime ovog arhitekte se ubrzo gubi kako iz istorije oplenačke crkve, tako i iz istorije srpske arhitekture.
Arhitekta po čijem planu je izveden Mauzolej Karađorđevića bio je Kosta J. Jovanović koji je u trenutku kada je priložio projekat za Oplenac bio student pred diplomiranjem. Tročlani odbor sačinjen od Vlatrovića, Stevanovića i Koste A. Jovanovića umesto Đorđevića jednoglasno su zaključili da je zamisao u nagrađenom radu najoriginalnija, „sa pet kubeta u krstu“, i da zato najbolje odgovara za mauzolej i parohijalnu crkvu. Najverovatnije je izmena u projektu nastupila 1909. godine, a da je od 1910. crkva zidana po Jovanovićevom projektu.
“Sva radna snaga izvučena je na bojište”
Period u kom je građen mauzolej Karađorđevića poklapa se sa godinama ratnih stradanja Srba u Balkanskim i Velikom ratu, ali ipak kraljeva želja da ispuni amanet svojih roditelja i prenese njihova tela u zavičaj je bila veoma jaka. Gradnja crkve je brzo napredovala, te je do jeseni 1912. godine građevinski gotovo bila dovršena, a godinu dana pre toga kralj je posmrtne ostatke svojih roditelje kneza Aleksandra i kneginje Perside preneo u novu crkvu. Prvi put crkva je osvećena 24. septembra, opet na dan Sv. Simona. 1912. godine, iako su tada pripremane ratne operacije protiv Osmanske imperije. Dalje opremanje crkve je obustavljeno septembra 1913. godine, a kako navodi Odbor „sva radna snaga je izvučena na bojište“, te ne samo da nisu imali sa kim, već nisu imali ni sa čim da nastave rad na zadužbini. Iako građevinski skoro završena do početka Prvog svetskog rata, crkva nije ostala netaknuta tokom rata – austrougarski vojnici su otvarali grobove u kripti u potrazi za dvorskom dokumentacijom, a takođe su odneli bakarni pokrivač sa krova, zvona i bakarnu oblogu portala. Ratna razaranja su u jednom trenutku navela na ideju o oblaganju unutrašnjosti oplenačke crkve imenima stradalih vojnika. Međutim, kako je posle Balkanskih, usledio Prvi svetski rat, zidovi mauzoleja su postali nedovoljni da prime imena toliko umrlih. Po završetku Velikog rata Odbor za izgradnju se sastao 1919. godine, kralj Petar I je umro 1921. ne stigavši da vidi dovršenu svoju zadužbinu, a brigu o njenom uređenju je preuzeo kralj Aleksandar koji je 1922. godine angažovao grupu ruskih umetnika i arhitekata na izradi mozaika i unutrašnjeg uređenja.
O arhitekturi crkve i pojedinim detaljima
Mladi arhitekta Jovanović je uspeo da ostvari istovremeno modernu crkvenu građevinu koja je počivala na tradicionalnim srednjovekovnim uzorima. Oplata od belog mermera sa obližnjeg Venčaca zaslužna je za njenu monumentalnost, a osnova u obliku ravnokrakog slobodnog krsta i gradacija masa ostvarena kupolama i krovnim vencima unosi dinamiku i uzvišenost koja se nadovezuje na geografsku poziciju crkve. U prvim dvema zonama ukrasi su izostali, dok se tek u trećoj javljaju dekorisani prozorski otvori i rozete, zanimljiv detalj se uočava na južnoj apsidi pored jugozapadne rozete gde je u reljefu započeta izrada šahovskog polja, karakterističnog i za srednjovekovne crkve, a još više za građevine u nacionalnom stilu. Šahovska polja koja dominiraju na kući kralja Petra, smeštenoj prekoputa mauzoleja, verovatno bi narušila monumentalnost belog mermera, te se odustalo od njih.
Najzanimljviji detalj na fasadi nalazi se iznad ulaznog portala, a to je predstava Svetog Đorđa – patrona crkve, kom je podaren lik Karađorđa. Kao rodonačelnik dinastije, ali i imenjak sveca zaštitnika, Karađorđe je prikazan na konju kako probada aždaju, a ovaj mozaik je izveden prema nacrtima Paje Jovanovića, a izrađen u Veneciji od Murano stakla. Od arhitektonskih elemenata u unutrašnjosti posebno se ističu četiri stuba koja nose manje kupole, izvedena od mermera iz Karare – istog onog od kog načinjen i Mikelanđelov David. Jedna od namera prilikom gradnje crkve bila je da ona „odgovara nacionalnom biću Srbije“ u čemu se nesumnjivo uspelo ako se obrati pažnja na heraldička obeležja doma Karađorđevića predstavljena iznad glavnog portala, ali i ostatak nacionalnih obeležja oličenih u sprskom grbu, i dvoglavim orlovima. Unutrašnjim prostorom dominira i masivni polijelej od bronze koji ima 9 metara u prečniku u težni 1500 kg, izveden je u obliku naopako postavljene krune koja simboliše lament nad stradanjima srpskog naroda.
Crkva Svetog Đorđa na Oplencu je jedinstvena celina u Srbiji čije iskustvo započinje od prilaza crkvi kroz šumu, a zatim susret sa njenom belinom između šumskog zelenila i plavog neba nad Šumadijom. Kao poslednja etapa iskustva, ali možda i najuzbudljivija jesu raznobojni mozaici koje vam želim da zateknete obasjane raskošnom letnjom svetlošću i uživate u ovim „slikama za večnost“, kako se opisuje ova tehnika. Oplenac će zauvek biti nešto posebno za mene – ne samo zbog sećanja iz detinjstva i prve samostalne vožnje do tamo nakon što sam dobila vozačku dozvolu u tinejdžerskim danima – već i zbog toga što je on neizostavna stanica kada ljudima želim da predstavim svoj zavičaj, a Šumadija – srpska Toskana, ima i svoje Gesamtkunstwerk (celokupno umetničko delo).
You might also like
Leave A Reply