Šta se krije u Rafaelovoj slici „Atinska škola“?

Kada je Gete na svom putovanju kroz Italiju 1786. godine zastao ispred Rafaelove freske „Atinska škola“ u papskim odajama u Vatikanu, zapitao se šta je zapravo predstavljeno na ovoj slici. To pitanje je ostalo da lebdi vekovima nakon što ga je postavio slavni Nemac. Kako razumeti mnoštvo antičkih filozofa na jednoj slici zaokupljenih različitim radnjama? Da stvar bude još više konfuzna, otkud to da u sobama hrišćanskog poglavara budu prikazani nehrišćanski mislioci? Odgovor je: renesansa.

Rafael je boravio u Firenci kada ga je papa, na Bramanteovu sugestiju, pozvao u Rim da oslika ciklus fresaka na zidovima i svodovima u njegovim ličnim odajama. Rafael 1508. stiže u Rim, a šest godina kasnije u pismu svome stricu će se zapitati: Koje mesto na svetu je dostojanstvenije od Rima? On je u svom vremenu doživljavan kao kreator prirodne istorijske spone između antičkog Rima i Rima koji je stvorio Julije II, sveobuhvatni renesansni umetnik koji je objedinio Leonardov sklad i Mikelanđelovu izražajnost.

Odaja pečata dobila je ime po svojoj kasnijoj funkciji, jer su u njoj potpisivani papski proglasi, međutim u početku se tu nalazila privatna biblioteka pape Julija II. Slikarstvo u prostoriji gde je smešteno renesansno remek-delo „Atinska škola“ odnosi se na četiri područja učenosti: teologiju, filozofiju, pravo i umetnost. Pretpostavlja se da je Rafael kao savetnike imao brojne naučnike i teologe, ali je likovni doprinos samo njegov. U 15. veku, tradicija oslikavanja privatnih biblioteka portretima velikih mislilaca je bila ustaljena praksa. Ipak, Rafael je čitavu ideju podigao na viši nivo ovom podelom na četiri područja učenosti, a slike Parnasa koji reprezentuje književnost, zatim Rasprave o svetim tajnama kao suštinu teologije, prikaz tri pravne vrline i najzad filozofije, činili su celinu koja je podsticala na diskusiju odabrane koji su imali tu sreću da borave u ovom prostoru.

O prikazanim ličnostima

Upravo je slika sa brojnim starogrčkim filozofima trebalo da otelotvori koncept filozofije i njeno jedinstvo sa umetnošću i naukom – što je predstavljalo srž renesanse. U centru slike se nalaze Platon i njegov učenik Aristotel koji pokretima svojih ruku i knjigama koje drže ukazuju na dva različita filozofska principa – Platon nosi „Timaj“, delo o kosmologiji i numerologiji, koji zajedno sa pokretom njegove ruke (na gore), ukazuje na kosmičke izvore saznanja, dok Aristotel u jednoj ruci ima svoju „Etiku“, druga mu je okrenuta na dole, horizontalno, čime skreće pažnju na materijalni svet na kom počiva njegova nauka. Njih dvojica su prikazani ispod luka, tačno u centru perspektivnog prikaza. Umetnik se poslužio trikom u komponovanju slike, suptilno sugerišući posmatraču da je ovo najvažniji deo prikaza. Dakle, u fokusu predstave su dva čoveka koji reprezentuju različite škole antičke filozofije koje su uticale i na hrišćanstvo. Ali, ko su svi ostali?         

Još uvek nije sa sigurnošću utvrđeno ko su baš sve ostale ličnosti, ali evo onih za koje se zna. Levo od Platona uočavamo Sokrata sa grupom ljudi, koji se može identifikovati i na osnovu gesta rukama, karakterističnog za njega. Ispod Sokrata je prikazan Pitagora, takođe okružen studentima, koji je pored značajnih matematičkih otkrića, verovao i u metempsihozu (gr. metempsychosis) – seobu duše. Ovo stanovište se oslanja na misao da je svaka duša besmrtna, i da se posle smrti nastanjuje u drugom telu, što je karakteristično i za neoplatonizam – neraskidivi deo renesansne misli, te se zato Pitagora nalazi na Platonovoj „strani“ slike.

Naspram njega je prikazan Euklid kako pokazuje nešto šestarom, a ovaj grčki matematičar koji je poznat kao otac geometrije i konkretnih teorema sa jasnim odgovorima je sa razlogom smešten na Aristotelovu „stranu“ slike. Odmah iza Euklida se nalazi Ptolomej, još jedan vrsni matematičar i astronom, nama okrenut leđima, obučen u žutu haljinu sa zemaljskim globusom u rukama. Čovek sa bradom naspram njega sa zvezdanim globusom je astronom Zoroaster. Ako se bolje zagledate u mladića pored Ptolomeja i Zoroastra, uočićete ni manje ni više nego samog umetnika – Rafaela. Smelost umetnika do tada smatranog manuelnim radnikom, da uključi sopstveni autoportret u delo ovakve intelektualne složenosti, svedoči o Rafaelovoj samosvesti i položaju u društvu. No, pre nego što vam otkrijemo koga još od renesansnih genija možete ovde videti, nastavljamo sa antičkim učenjacima…

U blago izmeštenom centru kompozicije, u čitalačkom zanosu, prikazan je Diogen, čovek koji je živeo u buretu, prezirao bogatstvo i društvene konvencije, a njegova filozofska učenja pripadaju ciničkoj školi, koja je isticala bespotrebnost kao ideal. Jedna od najupadljivijih figura koja kao da izlazi iz ravni slike jeste prikaz Heraklita, čoveka koji sedi u prvom planu sa rukom ispod glave, u pozi mislioca. Zanimljivo je da se ova figura ne pojavljuje u Rafaelovim pripremnim skicama za ovu sliku, a analize maltera su pokazale da je ona naknadno dodata. Osim što se Heraklit nije našao na prvoj verziji dela, podaren mu je lik Mikelanđela Bounarotija, Rafaelovog kolege koji je u to vreme oslikavao svod Sikstinske kapele. Nikada nije sa sigurnošću utvrđeno šta je ga je navelo da doda Mikelanđelov lik, čak se jedno vreme mislilo da je Mikelanđelo sam naslikao sopstveni autoportret, identifikujući se sa Heraklitom, samoukim genijem, koji je bio melanholične prirode i sklon samoći. Međutim, istraživači ipak smatraju da su Mikelanđelova tek nastala ostvarenja u Sikstinskoj kapeli inspirisala Rafaela da se i sam oproba u slikanju moćnih figura, a Heraklitova, kao i Mikelanđelova priroda su razlog zašto je prikazan usamljen, izvan grupe ljudi.    

Ako ste mislili da se ovde radi samo o Rafaelovoj viziji antičkog simpozijuma, varate se – osim umetnikovog autoportreta i Mikelanđela, ovde možete uočiti i Leonarda da Vinčija čiji je lik iskorišćen za prikaz Platona, kao i arhitektu Bramantea, Rafaelovog prijatelja koji je kao i on rođen u Urbinu, predstavljenog kao Euklida sa šestarom. O Rafaelu su govorili da je imao sposobnost da preobrazi neživo u živo, a na fresci „Atinska škola“ kroz sliku Atine starog veka, zapravo vidimo Rim u doba visoke renesanse. Rafaelovi savremenici i uzori Leonardo da Vinči i Mikelanđelo, ali i njegov slikarski talenat, omogućili su mu da stvori delo izuzetne misaone i likovne strukture. Ova freska naziv „Atinska škola“ dobila u 18. veku, što ju je učinilo još komplikovanijom za tumačenje ljudima koji nisu pripadali renesansnoj eliti.

O arhitekturi na slici

Osim mnogobrojnih figura koji unose dinamiku u čitavu kompoziciju, značajan udeo pripada i arhitektonskim kulisama u koje je smeštena ova scena. Iako slika nosi naziv „Atinska škola“ poluobličasti svodovi sa kasetiranim tavanicama mnogo više podsećaju na arhitektonsko nasleđe Rima. Postoje indicije da je Bramante pomogao Rafaelu u oblikovanju arhitektonskog aspekta, pa zgrada deluje kao prizor Crkve Svetog Petra u Rimu, tada u trenutku nastajanja. Poslednjih pet godina svog života Rafael se nije bavio samo slikarstvom već i arhitekturom – bio je ideator velikih umetničkih projekata, poput „najambicioznije građevine sveta“, Crkve Svetog Petra – stoga ne čudi da njena aura oseća i u „Atinskoj školi“. Osim arhitektonskih detalja, uočiljive su i dve skulpture grčkih božanstava koji „predsedavaju“ ovim skupom učenih ljudi iz grčke prošlosti – tu su Apolon, zaštitnik umetnosti sa svojom lirom, na levoj strani, i Atena kao Minerva – boginja mudrosti, na desnoj.

Rafaelu je pošlo za rukom da jednom slikom objedini najveće umove antičke Grčke koji su živeli i stvarali u različito doba i na različitim mestima, ali i da dočara atmosferu vremena u kom je on živeo. Kao vrhunsko remek-delo visoke renesanse, freska „Atinska škola“ ostaje kao podsetnik šta su čovečiji um i ruka u stanju da kreiraju, pružajući nam uz to jedinstven estetski užitak kroz svoju blagost i zaumnost.

Ako još uvek niste imali prilike da se susretnete sa ovom slikom, ili ste je videli, a želite da se podsetite, evo linka na kom možete pogledati virtuelnu turu kroz sve Rafaelove sobe, kako se sada nazivaju ove odaje u Vatikanu.