Jedna od najzanimljivijih (zaboravljenih) epizoda iz istorije Beograda, na koju nas je podsetila serija „Senke nad Balkanom“, jeste postojanje sirotinjskog naselja Jatagan mala, u kom vas je u najmanju ruku mogao progutati mrak dok se okrenete. Ipak, šta znamo o istorijskoj Jatagan mali? U kojoj meri se ona poklapa sa onom iz „Senki“? I gde se nalazio taj beogradski Bermudski trougao, čitajte u nastavku teksta.
Jatagan mala – ime i lokacija
Jatagan mala kao najveće beogradsko divlje naselje počinje da se formira odmah nakon Prvog svetskog rata sa prilivom novog stanovništva. Ona se prostirala na opštinskom zemiljištu između Bulevara Franše d’Eperea i kompleksa Državne bolnice, a u periodu između dva svetska rata bila je tema mnogih političkih i stručnih polemika povezanih sa stanovanjem u prestonici. No, o njenom karakteru dosta govori i ime ove četvrti. Već 1919. sirotinja otkriva ovaj nenaseljeni teren, relativno blizu centra grada i počinje da ga naseljava, ne plaćajući ništa za zemljište zauzeto radi podizanja najprimitnivijih kuća. Pošto zemlja nije kupovana, već uzimana „na nož“, a jatagan na turskom jeziku označava dugačak, krivi nož, naselje dobija naziv Jatagan mala. Sa druge strane, Jataganmalci su navodili da je njihov kraj dobio ime po starom jataganu koji je pronađen prilikom iskopavanja zemljišta za podizanje jedne od prvih kuća. Bilo kako bilo, ovaj naziv je ostao sinonim za ozloglašeno beogradsko naselje, te su neka od novih periferijskih naselja nazivana „nova Jatagan-mala“.
Ako pokušamo da rekonstruišemo mesto na kom se nalazila Jatagan mala, po svemu sudeći se prostirala ispod Karađorđevog parka, duž današnjeg Bulevara oslobođenja i Veterinarskog fakulteta, sa jedne strane, i produžetka Deligradske ulice, sa druge strane – dosežući sve do Autokomande.
Ko su bili stanovnici Jatagan male?
Ti ljudi, Jataganmalci, bili su kolateralna šteta istorijskih događaja. Jatagan mala je nastala kao direktna posledica završetka Velikog rata, kada je izbeglo stanovništvo pohrlilo ka prestonici, pre svega oni koji su službom bili vezani za Beograd – činovnici, vojska, policija, ali i velike mase polupismenog, nekvalifikovanog i siromašnog seoskog stanovništva. O Beogradu se govorilo da je do rata bio grad činovnika, a od rata grad sirotinje.
Iako je Jatagan malom dominirala sirotinja, nije je isključivo naseljavao najniži sloj stanovništva. Među njima je bilo ljudi različitih profesija, od služitelja, muzičara, železničara, piljara, radnika, čistača i nadničara, pa do činovnika i oficira. Kako su odmicale godine, tako se i sastav stanovništva menjao. U seriji “Senke nad Balkanom” Jatagan malom definitvno preovladavaju sitni kriminalci i prostitutke, nepismen svet iz unutrašnjosti koji živ svojim životom, bez moralne osude kreatora serije.
Kakva je ona zapravo bila?
Opisivali su je kao „ruglo Beograda“, kao „živi čir na licu prestonice“, „čatrlje (kolibice) koje je pakao sručio iz oblaka“, ali su je sagledavali i na pomalo romantičan način: beleženo je da su se tamo ljudi, uprkos bedi i nemaštini, „na drugačiji način radovali i tugovali“. Prva istraživanja Jatagan male sprovedena su 1924. godine, tada je tamo živelo oko 1800 stanovnika, a naselje se sastojalo od 490 objekata. Osim stambenih objekata koji su se uglavnom sastojali od samo jedne prostorije, Jataganmalci su imali i dućane, piljarnice, kafane, obućarsku i fotografsku radnju.
Nisu imali vodu, struju i kanalizaciju, a stanovništvo se vodom snabdevalo sa tri česme, a ni do 1929. situacija se nije znatno promenila, osim što se povećao broj stanovnika, pa sam tim i ono što je bilo najnužnije za život. Jedan od najupečatljivijih detalja koji se odnosi na Jatagan malu, a verno je dočarano i u seriji „Senke nad Balkanom“ jeste blato. S obzirom na to da kanalizacija nije bila sprovedena, već je upotrebljena voda prosipana ispred i oko kuće, čime je stvarano nezdravo blato. Parcele sa kućama u Jatagan mali su bile nepravilne, različitih oblika i dimenzija, nije bilo uređenih ulica, kuće su bile postavljene bez reda, u nekoliko redova, ali uprkos neljudskim uslovima za život, Jataganmalci su se protivili rušenju svog naselja.
Opisi Jatagan male
Tekst iz novina Vreme iz 1933. nam donosi značajne opise Jatagan male koji kao da oživljavaju sliku naselja koje je jedno vreme bilo pred očima Beograđana:
„ … jednog jutra stanovnici Kragujevačkog Đerma i Karađorđevog parka pogledali su kroz svoje prozore i zgranuli su se, kao da stoje pred nekim čudom. Uostalom, stvar nije bila nimalo jednostavna. Na pitinskom placu, koji se pružao od Opšte državne bolnice i Karađorđevog parka do Topovskih šupa, na kom još uveče nije bilo ničega sem blata, pojavi se ujutru desetak straćara iz kojih su se veselo dizali u vazduh pramenovi beličastog dima.“
„Čudnu sliku pruža Jatagan mala sa svojim bednim straćarama, ćumezima i zemunicama. Mogla bi da liči na azijatsko selo i, mogla bi da liči na afrikansku varoš, mogla bi da liči na marokanski logor – ali u stvari ne liči ni na šta osim na Jatagana malu.“
O rušenju Jatagan male
Priča o rušenju Jatagan male potezala se tokom čitavog njenog postojanja, ali je prvo pravo rušenje započeto 1931. godine, zbog radova na kanalizacionoj mreži u Bulevaru Franše d’Eperea – tada je uklonjeno oko 60 objekata. Odluka o definitvnom rušenju Jatagan male doneta je u oktobru 1934. – u godini u kojoj je smeštena radnja druge sezone serije „Senke nad Balkanom“. Na osnovu onoga što smo načule, moguće je da će se jedan od zapleta nove sezone odnositi upravo na ovo.
Neki od Jataganmalaca su novčano isplaćivani, dok su drugi bili raseljavani po obližnjoj gradskoj periferiji. U periodu od 1938. do 1940. porušen je najveći broj kuća radi proširenja fakultetskog kompleksa i izgradnje Veterinarskog fakulteta. Jedna od najpoznatnijih lokacija na koju su dospeli Jataganmalci nakon rušenja, bila je Marinkova bara, u kojoj se nastanio najveći broj romskih porodica. Jatagan mala je konačno raseljena tek početkom šezdesetih godina prošlog veka, prilikom pripreme za organizovanje Prve konferencije nesvrstanih i izgradnje autoputa kroz Beograda.
You might also like
Leave A Reply