Vidovdan i Kruševac 1889 – 2020:
Kosovska bitka 1389. godine odigrala se na dan Svetog Vida 15. juna (po julijanskom kalendaru) koji proslavlja, kako Srpska pravoslavna crkva, tako i katolička. Nekoliko vekova je kosovski kult, zavet ili predanje negovan pod okriljem SPC, naročito u vremenima kada nije postojala samostalna srpska država, već je srpski narod živeo na teritoriji dva carstva – Osmanskog i Habzburškog. Početkom 19. veka, kada srpska nacionalna ideja počinje da se uobličava i jača, kosovski mit zadobija svoju transformaciju, i upodobljava se ciljevima kulturne i osvajačke politike srpske intelektualne elite.
Vidovdan počinje da se praznuje i izvan crkvenih okvira početkom 19. veka, da bi tek 1889. godine, kada je obeležavana petstota godišnjica Kosovske bitke, doživeo svoj vrhunac. Centralna proslava trebalo je da se održi u Kruševcu, srednjovekovnoj prestonici kneza Lazara, vladara mučenika, koji je vekovima bio centralna ličnost kosovskog mita. Jedan od aspekata proslave bilo je i postavljanje kamena temeljca za spomenik koji je trebalo da proslavi postradale na Kosovu polju 1389. godine.
Međutim, ova odluka je bila odraz aktuelne politike što će, kao što ćemo videti, ostati slučaj sve do 21. veka. Povod za organizovanje velike nacionalne proslave i postavljanje kamena temeljca bila je kriza na srpskom prestolu. Upravo te, 1889. godine kralj Milan je abdicirao, prepustivši presto svom maloletnom sinu kralju Aleksandru Obrenoviću. Velika nacionalna proslava trebalo je da ukaže na budući politički kurs srpske kraljevine i očekivanja nacionalne elite. Jedan od uzroka silaska sa prestola kralja Milana bili su neispunjeni ciljevi nacionalista, koji su očekivali proširenje srpskih granica na Kosovo i Metohiju, te se novom kralju odmah trebalo staviti do znanja šta se od njega očekuje. Nakon svečanog postavljanja kamena temeljca za Spomenik kosovskim junacima u Kruševcu, mladi kralj je miropomazan u Žiči, što je bio čin povezivanja srpske dinastije Obrenovića sa srednjovekovnom dinastijom Nemanjić, čija je vladavina poimana kao zlatno doba srpske državnosti. Preuređenje Savskog trga, koje se dovršava ovih dana, radi smeštanja gigantskog Spomenika Stefanu Nemanji, svedoči o kontinuitetu političkog oživljavanja istorijskih ličnosti ili događaja u skladu sa aktuelnim političkim prilikama.
Kosovo je bilo deo svake dinastičke, partijske, ali i kulturne politike više od jednog stoleća unazad. Polaganje kamena temeljca za Spomenik kosovskim junacima u Kruševcu bio je važan ritualni čin u vladavini kralja Aleksandra Obrenovića. Međutim, za njegovog života nije postavljen i otkriven, iako ga je vajar Đorđe Jovanović završio 1900. godine. Čin otkrivanja centralnog kruševačkog spomenika, koji je postao centar novog gradskog jezgra, postao je deo simboličke politike novog vladara na srpskom prestolu – kralja Petra I Karađorđevića. U okviru svečanosti krunisanja novog monarha i obeležavanja stote godišnjice Prvog srpskog ustanka, u Kruševcu je otkriven Spomenik kosovskim junacima, baš na Vidovdan 1904. godine. Novoj dinastiji su bili potrebni stari simboli, a starim simbolima nova politička pozadina koja bi ih oživela.
Baš kao i pre 116 godina juče je u Kruševcu otkriven jedan spomenik. U pitanju je Spomenik despotu Stefanu Lazareviću, postavljen na Trgu Kosturnica, rad Borisa Stajkovca; despot je predstavljen na propetom konju, sa krstom u rukama okrenutom ka Kosovu i Metohiji. Kao što smo videli na primeru starom više od 100 godina, svašta o aktuelnoj političkoj situaciji se može iščitati kroz zvaničnu memorijsku praksu. Spomenik despotu Stefanu otkrili su gradonačelnica Kruševca i bivši gradonačlenik Bratislav Gašić, najavivši da će sledeće godine biti postavljen i spomenik knezu Lazaru na Aerodromu „koji postaje treći kruševački centar“, kako navode lokalni mediji.
O formi i suštini
Za Spomenik despotu Stefanu koji je juče postavljen u najmanju ruku se može reći da je anahron, a umesto da memoriše lik i delo despota Stefana Lazarevića, on će ostati kao simbol režima koji ga je postavio, prevashodno jer u sebi nema umetničko koje može da prevlada političko, što je bio slučaj sa Jovanovićevim spomenikom otkrivenim na Vidovdan 1904. godine.
Spomenik kosovskim junacima je izveden u skladu sa istorijskom istinom koja je bila ideal ondašnje politički uticajne struje koja je donosila sud o podizanju nekog spomenika. Potentnost kosovskog mita u stvaralaštvu početkom 20. veka odražava se u različitim stilskim pristupima: Đorđe Jovanović spomenik oblikuje kroz idealizaciju realističkog prikaza vile koja preuzima barjak slobode od postradalog Boška Jugovića, dok će samo nekoliko godina kasnije Meštrovićev Vidovdanski hram i kolosalne figure kosovskih junaka, klesane u skladu sa secesijom, postati deo zvanične kulturne politike Kraljevine Srbije. U kontekstu juče otkrivenog spomenika nemamo ni odličnu zamisao, a još manje odličnu umetničku izvedbu – konjanička predstava despota Stefana je u formalnom smislu najblaže rečeno, konfuzno izvedena. Autor se nije mogao odlučiti da li da despota prikaže kao duhovnika, vladara ili ratnika, pa je sve to spojio u jedno. Imamo vladara sa krunom, ogrnutog plaštom, dakle u vladarskom ornatu karakterističnom za drugačiji tip prikaza. Stajkovčev despot je istovremeno prikazan u ratnom pokliču sa mačem za pasom i podignutim krstom, uperenim ka Kosovu, a ova kombinacija svega i svečega ne govori ništa sem da umesto despota Stefana ovim spomenikom čuvamo sećanje na nerazvijenost srpskog društva u kulturnom i političkom pogledu.
Đorđe Jovanović se školovao na akademijama u Beču, Minhenu i Parizu – tadašnjim evropskim centrima umetničkog obrazovanja, a kosovski spomenik je bio izložen na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Boris Stajkovac koji je izveo Spomenik despotu Stefanu je po obrazovanju lekar, a bavi se primenjenom umetnošću, dizajnom, a kao što vidimo, upustio se i u vajarske vode. Kada su se u Srbiji školovani vajari tražili svećom, uspevali su da se nađu i da umetničkom intervencijom ostvare delo koje će prevladati vreme. Prilikom otkrivanja Spomenika kosovskim junacima u štampi se pojavio naslov „Car Lazar – radikal“ u kom se osuđuje prevelika upletenost radikala u organizaciju svečanosti. Jasno je da se u Srba spletke nisu mogle zaobići, ali i tadašnja Srbija u kojoj je ogroman procent stanovništva bio nepismen angažovala je školovane ljude, najpozvanije da odrade potreban posao u datom trenutku. Postament za Spomenik kosovskim junacima izveo je arhitekta Jovan Ilkić, koji je između ostalog projektovao kuću u Resavskoj 25 1908. godine, nedavno srušenu uprkos tome što je bila pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture.
Kada se potraže informacije o autoru Spomenika despotu Stefanu, saznaje se da je Boris Stajkovac po obrazovanju lekar, koji se trenutno bavi raznoraznim kreativinim poduhvatima u koje nećemo zalaziti. Stajkovac je sa svojim tim izveo javni spomenik, za koji je po prirodi skulptorske forme, potrebno mnogo više veštine i umetničke prakse.
Zaključak: kakvi naručioci – takav i spomenik
Očekivanja nacionalne elite izneta pred kralja Petra I odmah po njegovom stupanju na presto 1904. godine, formulisana i u svečanosti otkrivanja Spomenika kosovskim junacima, ostvarena su u Balkanskim ratovima. Kumanovskom bitkom u oktobru 1912. godine Kosovo ponovo postaje deo Srbije, a kralja Petra I u javnom diskursu označavaju kao „osvetnika Kosova“ i „kralja oslobodioca“. Kosovski zavet – vizuelno formulisan u barjaku koji vila prihvata od Boška Jugovića, „da ga sačuva potomstvu za oslobođenje“ – sa kruševačkog kosovskog spomenika se ostvario i od tada je Kosovo bilo u sastavu srpske države. Danas se postavlja pitanje, koji „zavet“ treba da ispuni krst u rukama despota Stefana Lazarevića? Po svoj prilici, pristanak na razgraničenje Kosova i Metohije i priznavanje nezavisnosti te države su jedini očekivani ishod. Poučeni ovim primerom iz istorije, spomenička kultura treba da nadomesti nedostatke u političkoj realnosti, ili da inspiriše na njeno kreiranje. Ipak, u poslednje vreme smo sve češće svedoci (zlo)upotrebe nacionalističke kulture sećanja u kome nema ni trunke promišljenih ideoloških, a još manje plemenitih ciljeva.
Leave A Reply